తృతీయ స్కంధము : భూమ్యుద్ధరణంబు
- ఉపకరణాలు:
బొరలుఁ గెరలు నటించు నంబరము దెరల
రొప్పు నుప్పర మెగయును గొప్పరించు
ముట్టె బిగియించు ముసముస మూరుకొనుచు
నడరు సంరక్షితక్షోణి యజ్ఞఘోణి.
టీకా:
కఠిన = బిరుసైన; సటా = జూలు; ఛటా = వరుసలుచే; ఉత్కట = అధికంగా, భయంకరంగా; జాత = పుట్టిన; వాత = గాలివేగమువలన; నిర్ధూత = ఎగురగొట్టబడిన; జీమూత = మేఘములతో; సంఘాతము = ఘర్షణలు కలది; అగుచున్ = అవుతూ; క్షుర = క్షురకుని కత్తి, మంగలికత్తి; నిభ = వలె; సునిశిత = మిక్కిలి వాడియైన; ఖుర = గిట్టల; పుట = గతులచే; ఆహత = కొట్టబడిన; చలత్ = చలించుచున్న; ఫణిరాజ = ఆదిశేషుడు {ఫణిరాజు - సర్పములకు రాజు, ఆదిశేషుడు (భూమిని మోయుచున్న వాడు)}; దిగ్గజ = దిగ్గజముల {దిగ్గజములు - అష్టదిగ్గజములు, భూమి మోయు చుండు దిక్కులందలి ఎనిమిది (8) ఏనుగులు, 1 ఐరావతము 2 పుండరీకము 3 వామనము 4 కుముదము 5 అండనము 6 పుష్పదంతము 7 సార్వభౌమము 8 సుప్రతీకము}; ప్రచయము = సమూహములు కలది; అగుచున్ = అవుతూ; చండ = భయంకరమైన; దంష్ట్రా = కోరలచే; ఉత్థ = ఉత్పన్నమైన; వైశ్వానర = అగ్నిహోత్రుని; అర్చిస్ = తేజస్సులచే, మంటలచే; స్రవ = కరుగుతున్న; రజత్ = కైలాస {రజతాద్రి - వెండి కొండ, కైలాస పర్వతము}; హేమ = మేరు {హేమాద్రి - బంగారు కొండ, మేరు పర్వతము}; అద్రి = పర్వతములకు; విసంభ్రము = మిక్కిలి ఆశ్చర్యము; అగుచున్ = అవుతూ; ఘోర = భయంకరమైన; గంభీర = గంభీరమైన; ఘుర్ఘుర = గురగుర అని; భూరి = అతిపెద్ద; నిస్వన = ధ్వనిచేత; పంకిల = బురదైపోయిన; అఖిల = సమస్తమైన; వారధిన్ = సముద్రము; సంకులముగన్ = వ్యాకులమగునట్లు; పొరలున్ = పొర్లును; కెరలున్ = కెలుకును; నటించున్ = గంతులేయును; అంబరము = ఆకాశము; తెరలన్ = కలిగిపోయేలా; రొప్పున్ = రొప్పును {రొప్పుట - గట్టిగా ఆయాసము వలె శబ్దము చేస్తూ ఊపిరి తీయుట}; ఉప్పరమున్ = ఆకాశమునకు; ఎగయున్ = ఎగురును; గొప్పరించున్ = నేల మెడ్డగించును; ముట్టె = ముట్టి; బిగియించి = బిగించి; ముసముస = చిఱచిఱలాడు కోపముతో; మూరుకొనుచున్ = వాసనచూసును; అడరు = అతిశయించునట్టి; సంరక్షిత = బాగుగా రక్షింపబడిన; క్షోణి = భూదేవి కలది; యజ్ఞఘోణి = యజ్ఞవరాహము.
భావము:
భూమిని రక్షించు ఆ యజ్ఞవరాహం కర్కశమైన తన మెడమీది జూలు విదిల్చింది. అప్పుడు పుట్టిన వాయువేగానికి మేఘమండలమంతా చెల్లాచెదరై పోయింది. చురకత్తితో సాటిరాగల మిక్కిలివాడియైన ఆ వరాహమూర్తి గిట్టల కొనల తాకిడులకు, భూమండలానికి అడుగున ఉన్న ఆదిశేషుడు, దిగ్గజాలు, తల్లడిల్లి పోయారు. ఆ యజ్ఞవరాహం కఠోరాలైన కరకు కోరల రాపిడివల్ల పుట్టిన అగ్నిజ్వాలలకు, వెండికొండ కైలాశమూ, బంగారుకొండ మేరువూ, కరగి ద్రవించిపోతాయేమో అనిపించింది. ఆ మహావరాహం భయంకరమూ, గంభీరమూ అయిన తన ఘుర్ఝరారావంవల్ల సముద్రాలన్నీ, అల్లకల్లోలం అయ్యేటట్లు చేస్తున్నది. ఈవిధంగా ఆ ఆదివరాహం పొరలుతూ పొంగుతూ సంతోషంతో గంతులువేస్తూ. రొప్పుతూ, ఆకాశానికి ఎగురుతూ, విజృంభిస్తూ, మూతి బిగిస్తూ, కోపంతో ముసముస అంటూ నేలను మూచూస్తూ, ఇలా అనేక విధాలుగా తిరుగుతూ, చెలరేగుతూ ఉంది.