తృతీయ స్కంధము : కపిల దేవహూతి సంవాదంబు
- ఉపకరణాలు:
"మఱియుఁ, జిత్తం బహంకార మమకార రూపాభిమానజాతంబు లగు గామలోభాది కలుష వ్రాతంబులచేత నెప్పుడు విముక్తంబై పరిశుద్ధం బగు; నప్పుడు సుఖదుఃఖ వివర్జితంబు నేకరూపంబు నై ప్రకృతి కంటెఁ బరుండును, బరమ పురుషుండును, నిర్భేదనుండును, స్వయంజ్యోతియు, సూక్ష్మస్వరూపుండును, నితరవస్త్వంతరా పరిచ్ఛిన్నుండును, నుదాసీనుండును నైన పరమాత్మునిం దన్మయంబును హతౌజస్కంబు నైన ప్రపంచంబును జ్ఞాన వైరాగ్య భక్తి యుక్తం బగు మనంబుచేఁ బొడగాంచి; యోగిజనులు పరతత్త్వసిద్ధికొఱకు నిఖిలాత్మకుం డైన నారాయణు నందు సంయుజ్యమానం బయిన భక్తిభావంబువలన నుదయించిన మార్గంబునకు నితరమార్గంబులు సరి గావండ్రు; విద్వాంసులు సంగం బింద్రియా ర్థాద్యసద్విషయంబుగ నొనరింపబడి జీవునకు నశిధిలం బగు బంధంబునకుఁ గారణం బగు ననియు; నదియె సద్విషయం బైన నంతఃకరణ సంయమన హేతుభూతం బగుచు సాధుజనులకు ననర్గళ మోక్షద్వారం బగు ననియుఁ దెలియుదురు; సహనశీలురు సమస్త శరీరధారులకు సుహృత్తులును బరమశాంతులును గారుణికులును నై మదర్థంబుగా పరిత్యక్త కర్మఫల స్వభావులును విసృష్ట స్వజన బంధుజనులును నై మత్పదాశ్రయులును, మద్గుణధ్యానపారీణులును, మత్కథాప్రసంగ సంభరిత శ్రవణానందులును నగుచు మదీయ కథల నొడువుచు వినుచునుండు పరమ భాగవతోత్తముల నాధ్యాత్మికాది తాపత్రయంబు దపింప జేయం జాల; దట్టి సర్వసంగవివర్జితు లగు పరమభాగవతజనుల సంగం బపేక్షణీయం; బది సకలదోష నివారకం బగు; నట్టి సత్సంగంబున సర్వప్రాణి హృత్కర్ణరసాయనంబు లగు మదీయ కథా ప్రసంగంబులు గలుగు; మద్గుణాకర్ణనంబునం జేసి శ్రీఘ్రంబుగఁ గ్రమంబునం గైవల్య మార్గదంబు లగు శ్రద్ధాభక్తు లుదయించు; నదియునుం గాక యే పురుషుం డైననేమి మద్విరచిత జగత్కల్పనాది విహారచింతచే నుదయించిన భక్తింజేసి యింద్రియసుఖంబు వలనను దృష్ట శ్రుతంబు లైన యైహి కాముష్మికంబుల వలనను విముక్తుం డగుచుఁ జిత్తగ్రహణార్థంబు ఋజువు లైన యోగమార్గంబులచే సంయుక్తుం డగునట్టి యోగి ప్రకృతిగుణ సేవనంబుచేత వైరాగ్యగుణ విజృంభితం బైన జ్ఞానయోగంబుచేతను మదర్పిత భక్తియోగంబుచేతను బ్రత్యగాత్మకుండ నైన నన్ను నంతఃకరణ నియుక్తునిం గావించు"నని చెప్పిన విని దేవహూతి గపిలున కిట్లనియె.
టీకా:
మఱియున్ = ఇంకను; చిత్తంబు = చిత్తము; అహంకార = నేను; మమకార = నాది; రూప = అనెడి రూపములైన; అభిమాన = అభిమానించుటచే; జాతంబులున్ = పుట్టినవి; అగు = అయిన; కామ = కామము; లోభ = లోభము; ఆది = మొదలగు; కలుష = దోషముల; వ్రాతంబుల్ = సమూహముల; చేతన్ = చేత; ఎప్పుడున్ = ఎప్పుడైతే; విముక్తంబు = విడిచిపెట్టబడినది; ఐ = అయ్యి; పరిశుద్ధంబు = పరిశుద్ధము; అగున్ = అగునో; అప్పుడు = అప్పుడు; సుఖ = సుఖమును; దుఃఖ = దుఃఖములచే; వివర్జితంబున్ = విడువబడినదియును; ఏక = ఒకే; రూపంబునున్ = రూపమును; ప్రకృతికంటెఁబరుండునున్ = భగవంతుడు {ప్రకృతి కంటెఁ బరుండు - పకృతికంటెను ఇతరమైనవాడు, విష్ణువు}; పరమపురుషుండునున్ = భగవంతుడు {పరమపురుషుడు - ఉత్తమమైన ఫురుషుడు, విష్ణువు}; నిర్భేదనుండునున్ = భగవంతుడు {నిర్భేదనుండు - ముక్కలుచేయుటకు వీలుకానివాడు, విష్ణువు}; స్వయంజ్యోతియున్ = భగవంతుడు {స్వయం జ్యోతి - స్వయం ప్రకాశుడు, విష్ణువు}; సూక్ష్మస్వరూపుండనున్ = భగవంతుడు {సూక్ష్మస్వరూపుడు - సూక్షమమైన రూపము కలవాడు, విష్ణువు}; ఇతరవస్త్వంతరాపరిచ్ఛిన్నుండునున్ = భగవంతుడు {ఇతరవస్త్వంతరాపరిచ్ఛిన్నుండు - ఇతరమైన వస్తువులుగా అపరిచ్ఛిన్నుడు (విడదీసితెలిసి కొనలేనివాడు), విష్ణువు}; ఉదాసీనుండనున్ = భగవంతుడు {ఉదాసీనుండు - దేని యందును జోక్యము చేసికొననివాడు, విష్ణువు}; ఐన = అయినట్టి; పరమాత్మునిన్ = భగవంతున్ {పరమాత్ముడు - అత్యున్నతమైన ఆత్మ యైనవాడు, విష్ణువు}; తత్ = అతనిచే; మయంబునున్ = నిండినదియును; హత = నిస్తేజమైన; ఓజస్కంబునున్ = ఓజస్సు కలదియును; ఐన = అయిన; ప్రపంచంబునున్ = ప్రపంచమును; జ్ఞాన = జ్ఞానమును; వైరాగ్య = వైరాగ్యమును; భక్తి = భక్తులచే; యుక్తంబున్ = కూడినది; అగు = అయిన; మనంబున్ = మనసు; చేన్ = చేత; పొడగాంచి = చూసి; యోగి = యోగులైన; జనులు = జనములు; పరతత్త్వ = పరత్త్వము; సిద్ధి = సిద్ధించుట; కొఱకు = కోసము; నిఖిలాత్మకుండు = సమస్తమందును ఆత్మగ ఉన్నవాడు; ఐన = అయినట్టి; నారాయణున్ = విష్ణుమూర్తి; అందున్ = అందు; నియుజ్యమానంబున్ = నియమింపబడినది; అయినన్ = అయినచో; భక్తి = భక్తిఅను; భావంబున్ = భావము; ఉదయించినన్ = కలిగినట్టి; మార్గంబున్ = మార్గమున; కున్ = కు; ఇతర = ఇతరమైన; మార్గంబులున్ = మార్గములు; సరి = సమానము; కావు = కావు; అండ్రు = అందురు; విద్వాంసులు = పండితులు; సంగంబున్ = తగులము; ఇంద్రియ = ఇంద్రియములకు; అర్థా = గోచరమగునవి; ఆది = మొదలగునవి; అసత్ = చెడ్డ; విషయంబుగన్ = విషయములుగ; ఒనరింపబడి = చేయబడి; జీవున్ = ప్రాణి; కున్ = కి; అశిధిలంబు = నాశనముకానిది; అగు = అయిన; బంధంబున్ = బంధమున; కున్ = కు; కారణంబున్ = కారణము; అగున్ = అగును; అనియున్ = అనియు; అదియె = అదే; సత్ = సత్యమగు; విషయంబున్ = విషయము; ఐన = అయిన; అంతఃకరణ = మనసును; సంయమన = సంయమనము చేసుకొనుటకు; హేతు = కారణ; భూతంబున్ = అంశము; అగుచున్ = అవతూ; సాధు = సాధువులు అయిన; జనుల్ = జలముల; కున్ = కు; అనర్గళ = ఆటంకములేని; మోక్ష = ముక్తికి; ద్వారంబున్ = మార్గము; అగున్ = అగును; అని = అని; తెలియుదురు = తెలిసి ఉందురు; సహన = ఓర్పు; శీలురున్ = కలవారును; సమస్త = సమస్తమైన; శరీరధారుల్ = దేహము కలవారి; కున్ = కిని; సుహృత్తులునున్ = మంచికోరువారును; పరమ = మిక్కిలి; శాంతులునున్ = శాంతి కలవారును; కారుణికులునున్ = కరుణ కలవారును; ఐన = అయిన; పరిత్యక్త = వదలిన; కర్మ = కర్మముల; ఫల = ఫలితములు కల; స్వభావులునున్ = స్వభావము కలవారును; విసృష్ట = విడిచిపెట్టిన; స్వ = స్వంత; జన = జనములు; బంధు = బంధువులైన; జనులునున్ = జనములును అనుభావములు కలవారును; ఐన = అయిన; మత్ = నన్ను; ఆశ్రయులునున్ = ఆశ్రయించినవారునున్; మత్ = నా యొక్క; గుణ = గుణములను; ధ్యాన = ధ్యానించుటలో; పారీణులునున్ = నేర్పరులును; మత్ = నా యొక్క; కథా = కథలను; ప్రసంగ = ప్రసంగములతో; సంభరిత = మిక్కిలి సంతృప్తి చెందిన; శ్రవణ = విని; ఆనందులు = ఆనందించువారు; అగుచున్ = అవుతూ; మదీయ = నా యొక్క; కథలన్ = కథలను; నుడువుచున్ = చెప్పుతును; వినుచున్ = వినుచును; ఉండు = ఉండెడి; పరమ = అత్యున్నత; భాగవత = భాగవతులలో; ఉత్తములన్ = ఉత్తములను; ఆధ్యాత్మిక = ఆధ్యాత్మకము; ఆది = మొదలైన; తాపత్రయంబు = తాపత్రయము {తాపత్రయము - 1ఆధ్యాత్మికతాపము 2ఆధిభౌతికతాపము 3ఆధిదైవికతాపము అను మూడు బాధలు}; తపింపన్ = బాధలను పొందించుటను; చాలదు = చేయలేదు; అట్టి = అటువంటి; సర్వ = సమస్తమైన; సంగ = సంగములను; వివర్జితులు = వదలినవారు; అగు = అయిన; పరమ = గొప్ప; భాగవత = భాగవతులతో; సంగంబున్ = సంబంధము; అభిలషనీయంబు = కోరదగినది; అది = అది; సకల = సమస్తమైన; దోష = దోషములను; నివారకంబున్ = పోగొట్టునది; అగున్ = అగును; అట్టి = అటువంటి; సత్ = మంచి; సంగంబునన్ = సంగమువలన; సర్వ = సమస్తమైన; ప్రాణి = జీవుల; హృత్ = హృదయములకును; కర్ణ = చెవులకును; రసాయనంబులు = రుచికరంబులు; అగున్ = అగును; మదీయ = నా యొక్క; కథా = కథల; ప్రసంగబులున్ = చెప్పబడుటయును; కలుగున్ = కలుగును; మత్ = నా యొక్క; గుణ = గుణములను; ఆకర్ణనంబున్ = వినుట; చేసి = వలన; శ్రీఘ్రంబుగన్ = శ్రీఘ్రముగను; క్రమంబునన్ = క్రమముగను; కైవల్య = మోక్షమునకు; మార్గదంబులున్ = మార్గమును ఇచ్చునవి; అగున్ = అయిన; శ్రద్ధా = శ్రద్ధయును; భక్తులున్ = భక్తులును; ఉదయించున్ = కలుగును; అదియునన్ = అంతే; కాక = కాకుండగ; ఏ = ఏ; పురుషుండు = పురుషుడు; ఐననేమి = అయినను; మత్ = నాచేత; విరచిత = రచింపబడిన; జగత్ = విశ్వ; కల్పన = సృష్టి; ఆదిన్ = మొదలైనవాని యందు; విహార = వ్యాప్తులను; చింత = స్మరించుట; చేన్ = చేత; ఉదయించినన్ = కలిగినట్టి; భక్తిన్ = భక్తి; చేసి = వలన; ఇంద్రియ = ఇంద్రియముల యొక్క; సుఖంబు = సుఖమును పొందుట; వలనను = వలనను; దృష్ట = చూడబడినవి; శ్రుతంబులున్ = వినబడినవి; ఐన = అయినట్టి; ఐహిక = ఇహలోకమునకు సంబంధించినవి; ఆముష్మికంబుల = పరలోకమునకు సంబంధించినవి; వలననున్ = వలనను; విముక్తుండు = విముక్తి పొందినవాడు; అగుచున్ = అవుతూ; చిత్త = మనసును; గ్రహణ = నిగ్రహించుకొనుట; అర్థంబున్ = కొరకు; ఋజువులు = సూటి; ఐన = అయిన; యోగమార్గంబుల = యోగమార్గముల; చేన్ = చేత; సంయుక్తుండు = చక్కగ కూడినవాడు; అగునట్టి = అయినట్టి; యోగి = యోగి; ప్రకృతి = ప్రకృతి యొక్క; గుణ = గుణములను; సేవించుట = సేవించుట; చేతన్ = చేత; వైరాగ్య = వైరాగ్యమైన; గుణ = గుణములచే; విజృంభితంబు = అతిశయించిదైన; ఐన = అయిన; జ్ఞానయోగంబు = జ్ఞానయోగము; చేతను = చేతను; మత్ = నాకు; అర్పిత = అర్పంచబడిన; భక్తియోగంబున్ = భక్తియోగము; చేతనున్ = చేతను; ప్రత్యగాత్మ = సాక్షాత్కరించిన ఆత్మస్వరూపుడను; ఐన = అయిన; నన్నున్ = నన్ను; అంతఃకరణ = మనసున; నియుక్తుండను = ప్రతిష్ఠిం బడిన వానినిగ; కావించును = చేయును; అని = అని; చెప్పిన = చెప్పగ; విని = విని; దేవహూతి = దేవహూతి; కపిలున్ = కపిలుని; కిన్ = కి; ఇట్లు = ఈ విధముగా; అనియెన్ = పలికెను.
భావము:
“ఇంకా నేను నాది అనే అహంకార మమకార రూపమైన అభిమానంవల్ల కామం, క్రోధం, లోభం మొదలైన దోష సమూహాలు ఆవిర్భవిస్తాయి. చిత్తం వానికి లోనుగాకుండ వానినుండి విడివడినప్పుడు పరిశుద్ధ మవుతుంది. చిత్తం పరిశుద్ధమైనప్పుడు సుఖం, దుఃఖం అనేవి ఉండక ఒకే రూపంగా వెలుగొందుతుంది. ఏకరూపమైన అటువంటి చిత్తంలోనే పరమాత్మ సాక్షాత్కరిస్తాడు. ఆ పరమాత్మ ప్రకృతికంటె అతీతుడు, స్వయంప్రకాశుడు, సూక్ష్మస్వరూపుడు, అపరిచ్ఛిన్నుడు, ఉదాసీనుడు. అటువంటి పరమాత్మనూ, ఆ పరమాత్మ తేజస్సువల్ల నిస్తేజమైన ప్రపంచాన్నీ యోగివరేణ్యులు భక్తిజ్ఞానవైరాగ్యాలతో కూడిన చిత్తంతో దర్శించినవారై మోక్షప్రాప్తికి సర్వాంతర్యామి అయిన శ్రీమన్నారాయణునియందు సమర్పింపబడిన భక్తి మార్గమే ఉత్తమోత్తమ మైనదని, తక్కిన మార్గాలు దానికి సాటిరావని చాటిచెప్పారు. ఇంద్రియార్థాలైన శబ్దస్పర్శరూపరసగంధాలతో కలయిక అసద్విషయమై, దృఢమైన బంధానికి కారణం అవుతుంది. ఆ సంగమమే భగవంతుని సంబంధమై సద్విషయమైనపుడు మనస్సు, బుద్ధి, చిత్తం, అహంకారం అనే అంతఃకరణాల సంయమనానికి హేతుభూతమై సత్పురుషులకు తెరిచిన మోక్షద్వారం అవుతుంది అని విద్వాంసుల అభిప్రాయం. సహన స్వభావం కలిగి, సమస్త జీవులకు ఆప్తబంధువులై, శాంతమూర్తులై, కరుణార్ద్రహృదయులై, కర్మఫలాలను పరిత్యజించి, తనవారు, బంధువులు అనే అభిమానం విడిచి, నన్ను చక్కగా ఆశ్రయించినవారై, నా గుణగణాలను ధ్యానిస్తూ, నా చరిత్రను వీనులవిందుగా ఆలకించి ఆనందిస్తూ, నా కథలే చెప్పుకొంటూ, నా కథలే వింటూ ఉండేవారు పరమ భాగవతోత్తములు. అటువంటి వారిని ఆధ్యాత్మికం, ఆధిదైవికం, ఆధిభౌతికం అనే తాపత్రయాలు ఏమీ చేయలేవు. అటువంటి సర్వసంగ పరిత్యాగులైన పరమభాగవతుల సాంగత్యం మాత్రమే కోరదగినది. అదే సకల దోషాలను నివారిస్తుంది. అటువంటివారి స్నేహంవల్ల సర్వప్రాణుల హృదయాలలో చెవులలో సుధారసం చిందించే నా కథాప్రసంగాలు ప్రాప్తిస్తాయి. నా గుణాలను వినడంవల్ల సక్రమమైన మార్గంలో శీఘ్రంగా మోక్షాన్ని ప్రసాదించే శ్రద్ధాభక్తులు ఉద్భవిస్తాయి. ఎవడు నేను చేసిన ఈ విశ్వసృష్టినీ, నా లీలావిహారాలనూ తలపోస్తూ అందువల్ల ప్రభవించిన భక్తిచేత ఇంద్రియ సుఖాలకూ, కనిపించేవీ వినిపించేవీ అయిన ఇహలోక పరలోక సుఖాలకూ లోనుకాకుండా, మనోనిశ్చలత్వం కోసం చక్కని యోగమార్గాన్ని అవలంబిస్తాడో అతడు యోగి అని చెప్పబడతాడు. అటువంటి యోగి ప్రకృతిగుణాలను అనుసరించటం వల్లనూ, వైరాగ్యాన్ని పెంపొందించే జ్ఞానయోగం వల్లనూ, ఆత్మార్పణ రూపమైన భక్తియోగం వల్లనూ సాక్షాత్కరించిన ఆత్మస్వరూపం గల నన్ను తన హృదయాంతరంలో నిలుపుకొంటాడు” అని కపిలుడు చెప్పగా విని దేవహూతి అతనితో ఇలా అన్నది.