పోతన తెలుగు భాగవతము

పోతన తెలుగు భాగవతము

తృతీయ స్కంధము : స్వాయంభువు జన్మంబు

  •  
  •  
  •  

3-388-వ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అని యిట్లు విదురుం డడిగిన మైత్రేయుం డతనితో నిట్లనియె "ఋగ్యజుస్సామాధర్వంబు లను వేదంబులును, హోతృకర్మంబు లయిన యప్రగీతమంత్రస్తోత్రంబు లగు శస్త్రంబులును, నధ్వర్యుకర్మంబైన యిజ్యయు, సంప్రగీతస్తోత్రం బయిన స్తుతియు, నుద్గాతృ ప్రయోజనం బైన ఋక్సముదాయ రూపం బగు స్తోమంబును, బ్రాయశ్చిత్తం బగు బ్రహ్మకర్మంబును, నాయుర్వేద ధనుర్వేద గాంధర్వ వేదంబులను, నుపవేదంబులును, విశ్వకర్మశాస్త్రం బగు స్థాపత్యంబును, బ్రాగాది ముఖంబుల నుత్పన్నంబు లయ్యె; పంచమవేదం బగు నితిహాస పురాణంబులు సర్వముఖంబులం గలిగె; మఱియుఁ గర్మతంత్రంబు లయిన షోడశ్యుక్థ్యములును, యజనాగ్నిష్టోమంబులును, నాప్తోర్యామాతిరాత్రంబులును, వాజపేయ గోసవంబులును, ధర్మపాదంబు లైన విద్యా దాన తపస్సత్యంబులును, బ్రహ్మచర్య గృహస్థ వానప్రస్థ యత్యాశ్రమంబులును గల్గె; వీనికి నొక్కొక్కటికిం జతుర్విధంబు లైన వృత్తులును గలిగి యుండు; అందు సావిత్రం బన బ్రహ్మచర్యంబు యది యుపనయనం బాదిగా దివసత్రయంబు గాయత్రి జపించుటయ; ప్రాజాపత్యం బన వేదవ్రతచతుష్కయంబు యందు బ్రతివ్రతంబును వ్రతులు సంవత్సర పర్యంతంబుగా నాచరింప నగు; బ్రాహ్మంబు వేదగ్రహణాంతంబు నాచరింపం దగు; బృహత్తన నైష్ఠికం బియ్యగునవి బ్రహ్మచారి వృత్తిచతుష్టయంబును; ననిషిద్ధకృష్యాది వృత్తి యగు వార్తయు యజనాది కర్మోపయుక్తం బైన యాజ్ఞాది రూప ధనసంచయంబును, బరుల యాచింపకుండు నయాచితం బగు శాలీనంబును, క్షేత్ర పతిత కణిశ కణ సంగ్రహణరూపం బగు శిలోంఛంబును నను గృహస్తవృత్తులు నాలుగును; నకృష్టపచ్యాహారు లగు వైఖానసులును, నూతనఫలంబు లబ్ధం బైనఁ బూర్వ సంచితపదార్థ త్యాగంబు గల వాలఖిల్యులును, బ్రాతః కాలంబున నే దిక్కు విలోకింతు రద్దిక్కునకుం జని యచ్చట లభించు పదార్థంబుల భుజించి జీవించు నౌదుంబరులును, దమంత ఫలించి తరు పతితంబు లగు ఫలంబులఁ దినుచుండు ఫేనపులును నను చతుర్విధవృత్తులు గల వానప్రస్థులును; స్వాశ్రమవిహిత కర్మంబులం బ్రదానుం డగు కుటీచకుండును, గర్మం బుపసర్జనంబు సేసి జ్ఞానప్రధానుం డయిన బహూదుండును, గేవల జ్ఞానాభ్యాస నిష్ఠుం డగు హంసుండును, బ్రాప్తంబైన పరబ్రహ్మతత్త్వంబు గల నిష్క్రియుండును నను సన్యాసి చతుర్విధ వృత్తులును; మోక్షఫలప్రదం బై యాత్మానాత్మ వివేకవిద్యారూపం బగు నాన్వీక్షకియు, స్వర్గాది ఫలప్రదం బై కర్మవిద్యారూప మగు త్రయియు, జీవనఫల ప్రధానం బై కృష్యాది రూపం బగు వార్తయు, నర్థ సంపాదనైక ప్రయోజనం బగు దండనీతియు, మోక్ష ధర్మకామార్థంబు లైన న్యాయవిద్యా చతుష్కంబును, భూర్భువస్సువ యను వ్యాహృతులును, బూర్వాది ముఖంబులవలన నుదయించె; మఱియు నతని హృదయాకాశంబు వలనం బ్రణవంబును, రోమంబుల వలన నుష్టిక్ఛందంబును, ద్వగింద్రియంబు వలన గాయత్రీఛందంబును, మాంసంబు వలనఁ ద్రిష్టుక్ఛందంబును, స్నాయువు వలన ననుష్టుప్ఛందంబును, నస్థి వలన జగతీచ్ఛందంబును, మజ్జ వలన పంక్తిచ్ఛందంబును, బ్రాణంబు వలన బృహతీఛందంబును, కకారాది పంచ వర్గాత్మకంబు లయిన స్పర్శంబులను, జీవుండును, నకారాది స్వరాత్మకం బైన దేహంబును, నూష్మంబు లను శ ష స హ వర్ణచతుష్టయ రూపంబు లగు నింద్రియంబులును, నంతస్థంబు లగు య ర ల వ యను వర్ణంబులును, షడ్జాది సప్తస్వర రూపంబు నాత్మబలంబు నయిన శబ్దబ్రహ్మంబును, జతుర్ముఖుని లీలావిశేషంబున నుత్పన్నం బయ్యె; వ్యక్తావ్యక్తం బై వైఖరీ ప్రణవాత్మకం బైన శబ్దబ్రహ్మంబు వలనం బరమాత్మ యవ్యక్తాత్మకుం డగుటం జేసి పరిపూర్ణుండును వ్యక్తాత్మకుం డగుటంజేసి యింద్రాది శక్త్యుపబృంహితుండును నై కానంబడు; పదంపడి యజుండు భూరివీర్యవంతు లయిన ఋషిగణంబుల సంతతి యవిస్తృతం బని తలంచి, పూర్వతను పరిగ్రహంబు సాలించి, యనిషిద్ధ కామాసక్తం బైన దేహాంతర పరిగ్రహంబు సేసి, నిత్యంబుఁ బ్రజాసృష్టి యందు వ్యాసక్తుండ నైనం బ్రజ లభివృద్ధి నొందక యుండుట కేమి కారణం బగు నని యచ్చరువొంది; తద్వృద్ధి యగు విధం బాలోచించుచు, దైవం బిచ్చట విఘాతుకంబు గాన తదానుకూల్యం బావశ్యకం బని దాని నెదురుచూచుచు, యథోచిత కృత్య కరణదక్షుం డగుచుండు చతుర్ముఖుని దేహంబు ద్వివిధం బయిన యట్టి రూపద్వయ విభాగంబు స్వరాట్టగు స్వాయంభువ మనువును దన్మహిషి యగు శతరూప యను కన్యకయుంగా మిథునం బయి జనియించె; అమ్మిథునంబు వలన బ్రియవ్రతోత్తానపాదు లను పుత్రద్వయంబు నాకూతి దేవ హూతి ప్రసూతు లను కన్యకా త్రంయంబునుం గలిగిరి; అందు నాకూతిని రుచికునకును, దేవహూతిం గర్దమునకును, బ్రసూతిం దక్షునకును నిచ్చె; వీరల వలనఁ గలుగు ప్రజా సంతతులచేత జగంబులు పరిపూర్ణంబు లయ్యె."
చతురాశ్రమములు -వివరణ

టీకా:

అని = అని; ఇట్లు = ఈవిధముగా; విదురుండు = విదురుడు; అడిగినన్ = అడుగగా; మైత్రేయుండు = మైత్రేయుడు; అతని = అతని; తోన్ = తో; ఇట్లు = ఈవిధముగా; అనియెన్ = చెప్పెను; ఋక్ = ఋగ్వేదము; యజుర్ = యజుర్వేదము; సామ = సామవేదము; అధర్వంబులున్ = అధర్వణవేదములును; అను = అనే; వేదంబులున్ = వేదములును; హోతృ = హోమము చేయువాని {చతుర్విధ ఋత్విక్కులు - యజ్ఞ నిర్వహణకు కావలిసిన నలుగురు ఋత్విక్కులు 1 హోత 2 అధ్వర 3 ఉద్గాత 4 బ్రహ్మ}; కర్మంబులు = ఆచరించవలసిన ఆచారములును; అయిన = అయినట్టి; అప్రగీతము = గానము చేసెడివి కానివి; మంత్ర = మంత్రసంబంధములైన; స్తోత్రంబులునున్ = స్తోత్రములును; అగు = అయిన; శస్త్రంబులునున్ = శాస్త్రములును; అధ్వర్యు = యజ్ఞముల అధ్వర్యము చూచువాని; కర్మంబు = ఆచారములు; ఐన = అయిన; ఇజ్యయు = పూజావిధానములును {ఇజ్య - ప్రయోజనము బట్టి యజ్ఞము చేయవలసిన క్రమము, పూజా విధానము}; సంప్రగీత = చక్కగా పాడుకొన తగిన; స్తోత్రంబు = స్తోత్రములును; అయిన = అయిన; స్తుతియున్ = స్తుతులును; ఉద్గాతృ = ఉద్గాత యొక్క; ప్రయోజనంబు = ఉపయోగించునది; ఐన = అయిన; ఋక్ = ఋక్కులు అనబడు మంత్రములు; సముదాయ = సమూహము యొక్క; రూపంబున్ = రూపములు; ఐన = అయిన; స్తోమంబునున్ = స్తోమమును; ప్రాయశ్చిత్తంబున్ = ప్రాయశ్చిత్తముకొరకు {ప్రాయశ్చిత్తము - పొరపాటు జరిగిన దాని దోష విమోచనమునకైన విధానములు}; అగు = అయిన; బ్రహ్మ = బ్రహ్మ యను ఋత్విక్కు యొక్క; కర్మంబునున్ = ఆచారములును; ఆయుర్వేద = వైద్యవిద్య {ఆయుర్వేదము - ఆయువు (ప్రాణము, ఆరోగ్యము) నకు సంబంధించిన శాస్త్రము, వైద్యవిద్య}; ధనుర్విద్య = విలువిద్య {ధనుర్విద్య - ధనుష్ (విల్లు) కు సంబంధించిన విద్య, విలువిద్య}; గాంధర్వ = సంగీతవిద్య {గాంధర్వము - గంధర్వులు చేయునది (గానము) నకు సంబంధించిన విద్య, సంగీతము}; వేదంబులనున్ = విద్యలను, శాస్త్రములను; ఉపవేదములును = వేదశాఖలును {ఉపవేదములు - 1 ఆయుర్వేదము 2 ధనుర్వేదము 3 గాంధర్వము 4 స్థాపత్యము}; విశ్వకర్మశాస్త్రంబు = నిర్మాణవిద్య {విశ్వకర్మశాస్త్రము - విశ్వ (నిర్మింపబడినది) చేయు విద్య, నిర్మాణవిద్య}; అగు = అయిన; స్థాపత్యంబును = స్థపతి ఆచరించవలసిన ఆచారములును {స్థాపత్యము - స్థలములను (ఆవరణలు, నిర్మాణములు మొదలగునవి) ఏర్పరచుట నిర్మించుటాదికి సంబంధించిన శాస్త్రము, స్థపతి యొక్క పని}; ప్రాగాది = నలుదిక్కుల ఉన్న {ప్రాగాది - తూర్పు మొదలగు నాలుగు దిక్కులు, 1 తూర్పు 2 దక్షిణము 3 పడమర 4 ఉత్తరము అను నాలుగు దిక్కులు}; ముఖంబులన్ = ముఖములందు; ఉత్పన్నంబు = పుట్టినవి; అయ్యెన్ = అయ్యెను; పంచమ = అయిదవ (5); వేదంబు = వేదము; అగు = అయిన; ఇతిహాస = ఇతిహాసములు {ఇతిహాసములు - ఇతి (ఈ విధమగ) హ (జరిగి) ఆస (ఉన్నది), జరిగిన కథలు, రామాయణ భాగవతములు}; పురాణంబులునున్ = పురాణములును {పురాణములు - పూర్వము నుండి వచ్చినవి, ఇవి బ్రహ్మాది అష్టాదశ (పద్దెనిమిది (18)), 1 బ్రహ్మ 2 పద్మ 3 వైష్ణవ 4 శైవ 5 భాగవత 6 నారదీయ 7 మార్కండేయ 8 ఆగ్నేయ 9 భవిష్యత్తు 10 బ్రహ్మకైవర్త 11 లింగ 12 వరాహ 13 స్కాంధ 14 వామన 15 కూర్మ 6 మత్స్య17 గరుడ మరియు 18 బ్రహ్మాండ పురాణములు. పురాణమునకు పంచలక్షణములు - సర్గము, విసర్గము, వంశము, మన్వంతరము, రాజవంశానుచరితము}; సర్వ = అన్ని; ముఖంబులన్ = ముఖముల వలనను; కలిగెన్ = పుట్టినవి; మఱియున్ = ఇంకనూ; కర్మ = వేదవిధి కర్మల యొక్క; తంత్రంబులు = ఆచరణ విధానములు; అయిన = అయిన; షోడశీ = (16) తిథులవారీ {షోడశతిథులు - 1 అమావాస్య 2 పౌర్ణమి 3 పాడ్యమి 4 విదియ 5 తదియ 6 చవితి 7 పంచమి 8 షష్టి 9 సప్తమి 10 అష్టమి 11 నవమి 12 దశమి 13 ఏకాదశి 14 ద్వాదశి 15 త్రయోదశి 16 చతుర్దశి}; ఉక్థ్యములును = చేయవలసిన కర్మములు {షోడశ్యుక్థ్యములు - షోడశ (పదహారు, 16) తిథులకు యుక్తములు (అనుసరించ వలసినవి) యైన నియమములు దీక్షలు}; చయనం = యజ్ఞకుండానికి ఇటుకలు పేర్చడం. {చయనం - యజ్ఞకుండానికి ఇటుకలు పేర్చడం, ఒక్కొక యజ్ఞానికి ఒక్కొక విధమైన యజ్ఞ కుండం అవసరమవుతుంది. అలాగే ఒక్కొక వేద శాఖవారికి ఒక్కొక పద్ధతి ఉంటుంది. పారమార్థిక పదకోశము (పొత్తూరి వేంకటేశ్వర రావు)}; అగ్నిష్టోమంబులునున్ = అగ్నిహోత్రములును {అగ్నిష్టోమము - వసంతకాలమందు అయిదు దినములలో చేసి ముగించెడి హోమము}; ఆప్తోర్యామ = ఆప్తోర్యామములు {ఆప్తోర్యామి - దినమును యామములు గా విభజించి చేయు కర్మములు}; అతిరాత్రంబులును = జాగరణ కర్మములును; వాజపేయ = వాజపేయము అను యజ్ఞము; గోసవంబులును = గవాయనము అను యజ్ఞములును; ధర్మ = ధర్మము యొక్క; పాదంబులు = పాదములు, విభాగములు; ఐన = అయిన; విద్య = విద్యలును, శాస్త్రములును; దాన = దానములు; తపస్ = తపస్సు; సత్యంబులును = సత్యములును; బ్రహ్మచర్య = బ్రహ్మచర్యాశ్రమము; గృహస్థ = గార్హస్థాశ్రమము; వానప్రస్థ = వానప్రస్థాశ్రమము; యతి = సన్యాసాశ్రమము అను; ఆశ్రమంబులును = చతురాశ్రమములు; అను = అను; వీని = వీటి; కిన్ = కి; ఒక్కొకటి = ఒకోదాని; కిన్ = కి; చతుః = నాలుగు (4); విధంబులు = విధములు; ఐన = అయిన; వృత్తులును = ప్రవర్తనలు; కలిగి = కలిగి; ఉండున్ = ఉండును; అందున్ = అందులో; సావిత్రంబు = సావిత్రము {సావిత్రము - సవితను ఉపాసించుట}; అనన్ = అనగా; బ్రహ్మచర్యంబు = బ్రహ్మచర్యము; అది = అది; ఉపనయంబు = వడుగు; ఆదిగా = మొదలుపెట్టి; దివస = దినములు; త్రయంబున్ = మూడు (3); గాయత్రిన్ = గాయత్రిని {గాయత్రి - 1) గాయత్రీమంత్రము; ద్విజులు సంధ్యోపాసనా సమయమున జపించు ఒకానోక మంత్రము; 2) దేవతా విశేషము,, 3) ఛందోవిశేషము}; జపించుటయ = జపించుటే; ప్రాజాపత్యంబు = ప్రాజాపత్యము; అనన్ = అనగా; వేద = వేదాధ్యయనము చేయు; వ్రత = దీక్షలు; చతుష్కంబున్ = నాలుగును (4); అందున్ = అందులో; ప్రతి = ప్రతి ఒక్క; వ్రతంబును = వ్రతమును; వ్రతులు = వ్రతమును చేయువారు; సంవత్సర = సంవత్సరపు; పర్యంతము = కాలము; కాన్ = అగునట్లు; ఆచరింపన్ = ఆచరించవలసినది; అగు = అగును; బ్రాహ్మంబున్ = బ్రాహ్మము; వేద = వేదములను; గ్రహణ = నేర్చుకొనుట యొక్క; అంతంబునన్ = పూర్తగునప్పుడు; ఆచరింపన్ = ఆచరించుటకు; తగు = తగినది; బృహత్తన = బృహత్తనము; నైష్ఠికంబున్ = నైష్ఠికము; ఇయ్యవి = ఇవియును; అగు = అగు; బ్రహ్మచారి = బ్రహ్మచారుల; వృత్తిన్ = వృత్తుల; చతుష్టయంబునున్ = నాలుగును (4); అనిషిద్ధ = నిషిద్ధము కాని భూమిని; కృషి = పండించుట, వ్వవసాయము; ఆది = మొదలగు; వృత్తిన్ = జీవనోపాధిగా తీసుకొన్నది; అగు = అయిన; వార్తయున్ = వార్తయును; యజన = యజ్ఞము; ఆది = మొదలగు; కర్మ = కర్మములకు; ఉపయుక్తంబు = ఉపయోగించేది; ఐన = అయిన; యజ్ఞ = యజ్ఞము; ఆది = మొదలగు; రూప = రూపములలోని; ధన = సంపదల; సంచయంబును = సంపాదించుటయును; పరులన్ = ఇతరులను; యాచింపక = అడుగక; ఉండున్ = ఉండే; అయాచితంబు = అయాచితము; అగు = అగును; శాలీనంబును = శాలీనమును; క్షేత్ర = పొలమున; పతిత = రాలిన; కణిశ = కంకులందలి, వెన్నులందలి; కణ = గింజలను; సంగ్రహణ = తీసుకొను; రూపంబున్ = రూపము; అగు = అగును; శిలోంఛంబునున్ = శిలోంఛనము {శిలోంఛనము - రాళ్లతో గింజలను నూరుకుని భుజించు వృత్తి}; అను = అను; గృహస్థ = గృహస్థుల; వృత్తులు = జీవనోపాధిగా తీసుకొన్నవి; నాలుగును = నాలుగును (4); అకృష్ట = కృషిచేయబడకయే {అకృష్టపచ్యాహారులు - వానప్రస్థులలో ఒక శాఖ వీరు అకృష్ట (దున్నకుండ లభించినవి) పచ్య (వండినవి) ఐన ఆహారులు (ఆహారం తినువారు)}; పచ్య = వండిన; ఆహారులు = ఆహారము తీసుకొనువారు; అగు = అగు; వైఖానసులును = వైఖానసులును; నూతన = కొత్తగా; ఫలంబున్ = ఫలము, పంట; లబ్ధంబు = లభించుట; ఐన = జరిగిన; పూర్వ = ముందు; సంచిత = కూడబెట్టిన; పదార్థ = పదార్థములను; త్యాగంబున్ = విసర్జించు నియమము; కల = కలిగిన; వాలఖిల్యులును = వాలఖిల్యులును; ప్రాతఃకాలంబునన్ = ఉదయమున; ఏ = ఏ; దిక్కు = వైపునకు; విలోకింతురు = చూస్తారో; ఆ = ఆ; దిక్కున్ = దిక్కున; కున్ = కు; చని = వెళ్లి; అచట = అక్కడ; లభించు = దొరకు; పదార్థంబులన్ = పదార్థములను; భుజించి = తిని; జీవించు = బతుకు; ఔదుంబరులును = ఔదుంబరులును; తమంత = వాటంతటవి; ఫలించి = పండి; తరు = చెట్టునుండి; పతితంబులు = పడినవి; అగు = అయిన; ఫలంబులన్ = పండ్లను; తినుచున్ = తింటూ; ఉండున్ = ఉండే; ఫేనపులును = ఫేనపులును; అను = అనే; చతుః = నాలుగు (4); వృత్తులు = ప్రవర్తనలు; కల = కలిగిన; వానప్రస్థులును = వానప్రస్థులును; స్వా = స్వంతమైన; ఆశ్రమ = ఆశ్రమమున; విహిత = నిర్ణయింపబడిన; కర్మంబులన్ = పనుల యందు; ప్రధానుండు = అంకితమైనవాడు; అగు = అయిన; కుటీచకుండును = కుటీచకుడును; కర్మంబున్ = కర్మములను; ఉపసర్జనంబు = విడిచిపెట్టుట; చేసి = చేసి; జ్ఞాన = జ్ఞానమే; ప్రధానుండు = ముఖ్యమైన; అయిన = అయిన; బహూదుండును = బహూదుడును; కేవల = కేవలము; జ్ఞాన = జ్ఞానమును; అభ్యాస = సాధనచేయుటే; నిష్ఠుండు = నిష్ఠగా కలవాడు; అగు = అగు; హంసుండును = హంసుడును; ప్రాప్తంబు = లభించినది; ఐన = అయిన; పరబ్రహ్మ = పరబ్రహ్మ యొక్క; తత్త్వంబున్ = తత్త్వము; కల = కలిగిన; నిష్క్రియుండును = నిష్క్రియుడును; అను = అను; సన్యాసి = సన్యాసి లయొక్క; చతుః = నాలుగు (4); విధ = విధంబులైన; వృత్తులును = నడవడికలును; మోక్ష = మోక్షము అను; ఫల = ఫలమును; ప్రదంబు = ఇచ్చునది; ఐ = అయి; ఆత్మ = ఏదిఆత్మ, ఏదితను; అనాత్మ = ఏదిఆత్మకానిది, ఏదితనుకానిది; వివేక = తెలియజేయు; విద్యా = విద్య యొక్క; రూపంబున్ = రూపము కలది; అగు = అగు; ఆన్వీకాక్షియున్ = ఆన్వీకాక్షి యును; స్వర్గ = స్వర్గము; ఆది = మొదలగు; ఫల = ఫలితములను; ప్రదంబు = ఇచ్చునది; ఐ = అయి; కర్మ = కర్మములను చేయు; విద్యా = విద్య యొక్క; రూపంబున్ = రూపమైనది; అగు = అగు; త్రయియున్ = త్రయి యును; జీవన = జీవించుటనే; ఫల = ఫలితముగా; ప్రదానంబు = ఇచ్చునది; ఐ = అయి; కృషి = వ్యవసాయము; ఆది = మొదలగు; రూపంబున్ = రూపమైనది; అగు = అగు; వార్తయున్ = వార్తయును; అర్థ = ధనమును; సంపాదన = సంపాదించుటయే; ఏక = ముఖ్యమైన; ప్రయోజనంబు = ఫలితము; అగు = అగు; దండనీతియున్ = దండనీతియును; మోక్ష = మోక్షమును; ధర్మ = ధర్మమును; కామ = కామములును; అర్థంబు = సంపదలును; ఐన = కొరకైన; న్యాయ = న్యాయమైన; విద్యా = విద్యల; చతుష్కంబునున్ = నాలుగు (4); భూః = భూలోకము; భువః = భువర్లోకము; సువః = సువర్లోకము; అను = అనే; వ్యాహృతులును = లోకములును {వ్యాహృతులు - వ్యాపించునవి, లోకములు}; పూర్వ = తూర్పు; ఆది = మొదలగు వైపులకు ఉన్న; ముఖంబులన్ = ముఖముల; వలనన్ = నుండి; ఉదయించెన్ = పుట్టినవి; మఱియున్ = ఇంకనూ; అతని = అతని; హృదయ = హృదయమందలి; ఆకాశంబున = అవకాశము; వలనన్ = వలన; ప్రణవంబునున్ = ఓంకార రూప ప్రణవమును; రోమంబుల = రోమముల; వలనన్ = వలన; ఉష్టిక్ = ఉష్టిక్ అను; ఛందంబునున్ = ఛందస్సును; త్వక్ = చర్మము; ఇంద్రియంబు = ఇంద్రియము; వలనన్ = వలన; గాయత్రీ = గాయత్రీ {గాయత్రి - 1) గాయత్రీమంత్రము;2) దేవతా విశేషము,, 3) ఛందోవిశేషము - (సమవృత్తము-గాయత్రీఛందము:-తనుమధ్య. సౌజన్యం: ఛందోదర్పణము అనంతామాత్యుఁడు }; ఛందంబునున్ = ఛందస్సును; మాంసంబున్ = మాంసము; వలనన్ = వలన; త్రిష్టుక్ = త్రిష్టుక్ అను; ఛందంబునున్ = ఛందస్సును; స్నాయువు = కీళ్లు; వలనన్ = వలన; అనుష్టుప్ = అనుష్టుప్ అను; ఛందంబునున్ = ఛందస్సును; అస్థి = ఎముకలు; వలనన్ = వలన; జగతీ = జగతీ అను; ఛందంబునున్ = ఛందస్సును; మజ్జ = ఎముకలలో నుండు మజ్జ, చమురు; వలనన్ = వలన; పంక్తి = పంక్తి; ఛందంబునున్ = ఛందస్సును; ప్రాణంబు = ప్రాణము; వలనన్ = వలన; బృహతీ = బృహతీ అను; ఛందంబునున్ = ఛందస్సును; కకార = కకారముతో; ఆది = మొదలగు; పంచ = అయిదు (5); వర్గ = వర్గములలో; ఆత్మకంబులు = కూడినవియును; అయిన = అయిన; స్పర్శంబులను = స్పర్శములును; జీవుండునున్ = జీవుడును; అకార = అకారము; ఆది = మొదలగు; స్వర = స్వరములు తో; ఆత్మకంబునున్ = కూడినవియును; ఐన = అయినట్టి; దేహంబునున్ = దేహమును; ఊష్మంబులను = ఊష్మంబులు అను; శషసహ = శషసహ అను; వర్ణ = వర్ణముల; చతుష్టయ = నాలుగు (4); రూపంబులును = రూపములును; ఇంద్రియంబులును = ఇంద్రియములును; అంతస్థంబులు = అంతస్థములు; అగు = అగు; యరలవ = యరలవ; అను = అను; వర్ణంబులు = వర్ణములు; షడ్జ = షడ్జము {షడ్జాది - 1 షడ్జమము (స); 2 ఋషభము (రి); 3 గాంధారము (గ); 4 మధ్యమము (మ); 5 పంచమము (ప) 6 ధైవతము (ద) 7 నిషాదము (ని);అను ఏడు (7) స్వరములు}; ఆది = మొదలగు; సప్త = సప్త {సప్తస్వరములు - సంగీత స్వరములు ఏడు, సరిగమపదని}; స్వర = స్వరములు; రూపంబున్ = రూపము; ఆత్మ = తన; బలంబున్ = బలమును; అయిన = అయిన; శబ్దబ్రహ్మంబును = శబ్దబ్రహ్మమును; చతుర్ముఖుని = బ్రహ్మదేవుని; లీలా = లీలా; విశేషంబునన్ = విశేషము వలన; ఉత్పన్నంబున్ = పుట్టినది; అయ్యెన్ = అయ్యెను; వ్యక్త = తెలియబడునది; అవ్యక్తంబున్ = తెలియబడక ఉండునదియు; ఐ = అయి; వైఖరీ = ఉచ్ఛారణాపూర్వక; ప్రణవ = ప్రణవము; ఆత్మకంబు = కూడినది; ఐన = అయినట్టి; శబ్దబ్రహ్మంబున్ = శబ్దబ్రహ్మము; వలనన్ = వలన; పరమాత్మ = పరబ్రహ్మ; అవ్యక్త = వ్యక్తము కాని; ఆత్మకుండు = స్వరూపుడు; అగుటన్ = అగుట; చేసి = వలన; పరిపూర్ణుండును = పరిపూర్ణుడును; వ్యక్త = వ్యక్తమగు; ఆత్మకుండు = స్వరూపుడు; అగుటన్ = అగుట; చేసి = వలన; ఇంద్ర = ఇంద్రుడు; ఆది = మొదలగు; శక్తిన్ = శక్తులచే; ఉపబృంహితుండును = నిండినవాడును; ఐ = అయి; కానంబడు = తెలియబడును; పదంపడి = మఱియు; అజుండు = బ్రహ్మదేవుడు {అజుడు - జన్మములేని వాడు, బ్రహ్మదేవుడు}; భూరి = అతి మిక్కిలి; వీర్యవంతులు = తేజస్సు కలవారు; అయిన = అయిన; ఋషి = ఋషుల; గణంబుల = సమూహముల; సంతతి = సంతానములు; అవిస్తృతంబు = విస్తారముకానివి; అని = అని; తలచి = భావించి; పూర్వ = ముందటి; తను = శరీరమును; పరిగ్రహంబు = స్వీకారించుట; చాలించి = వదలివేసి; అనిషిద్ధ = అడ్డులేని; కామ = కామమందు; ఆసక్తంబున్ = ఆసక్తి కలిగినది; ఐన = అయిన; దేహ = శరీరము; అంతరము = ఇంకొటి; పరిగ్రహంబు = స్వీకారించుట; చేసి = చేసి; నిత్యంబున్ = ఎల్లప్పుడూ; ప్రజా = ప్రజల యొక్క; సృష్టిన్ = సృష్టించుట; అందున్ = అందు; వ్యాసక్తుండను = మిక్కిలి ఆసక్తి కలవాడను; ఐనన్ = అయినప్పటికిని; ప్రజలు = లోకులు; అబివృద్ధి = పెరుగుట; ఒందక = పొందక; ఉండుట = ఉండుట; కున్ = కు; ఏమి = ఏమి; కారణంబున్ = కారణము; అగున్ = అగును; అని = అని; అచ్చరువు = ఆశ్చర్యము; ఒంది = పడి; తత్ = వారి సంఖ్య; వృద్ధి = పెరుగుట; అగ = అయ్యే; విధంబున్ = విధానమును; ఆలోచించుచు = ఆలోచిస్తూ; దైవంబు = దైవము; ఇచ్చట = ఇక్కడ; విఘాతకంబు = అడ్డుపడునది; కాన = కావున; తత్ = దాని; అనుకూల్యంబున్ = అనుకూలత; ఆవశ్యకంబు = అవసరము; అని = అని; దానిన్ = దానికై; ఎదురు = ఎదురు; చూచుచు = చూస్తూ; యథోచిత = తగిన విధమైన; కృత్య = పనులు; కరణ = చేయుటకు; దక్షుండు = సిద్దపడువాడు; అగుచున్ = అగుచు; ఉండన్ = ఉండగా; చతుర్ముఖుని = బ్రహ్మదేవుని {చతుర్ముఖుడు - నాలుగు తలలు కలవాడు, బ్రహ్మదేవుడు}; దేహంబున్ = శరీరము; ద్వి = రెండు (2); విధంబు = విధములు; అయినన్ = అయిన; అట్టి = అటువంటి; రూప = రూపములు; ద్వయ = రెండు (2); విభాగంబున్ = విభాగములును; స్వరాట్టు = స్వరాట్టు {స్వరాట్టు - స్వయముగ ప్రకాశించువాడు}; అగు = అగు; స్వాయంభువ = స్వాయంభువ అను {స్వాయంభువుడు - స్వయంభువుడు ( స్వయముగ పుట్టినవాడు, బ్రహ్మదేవుడు) కుమారుడు}; మనువును = మనువును; తత్ = అతని; మహిషి = భార్య; అగు = అయిన; శతరూప = శతరూప; అను = అనే; కన్యకయున్ = స్త్రీయును; కాన్ = అగునట్లు; మిథునంబు = దంపతులు; అయి = అయి; జనియించెన్ = పుట్టిరి; ఆ = ఆ; మిథునంబు = దంపతులజంట; వలనన్ = వలన; ప్రియవ్రత = ప్రియవ్రత; ఉత్తానపాదులు = ఉత్తానపాదులు; అను = అనే; పుత్ర = పుత్రుల; ద్వయంబు = ఇద్దరు (2); ఆకూతి = ఆకూతి; దేవహూతి = దేవహూతి; ప్రసూతులను = ప్రసూతులను; కన్యకా = పుత్రికలు; త్రయంబునున్ = ముగ్గరును (3); కలిగిరి = పుట్టిరి; అందున్ = అందులో; ఆకూతిని = ఆకూతిని; రుచికున్ = రుచికున; కునున్ = కును; దేవహూతిన్ = దేవహూతిని; కర్దమున్ = కర్దమున; కునున్ = కును; ప్రసూతిన్ = ప్రసూతిని; దక్షున్ = దక్షున; కునున్ = కును; ఇచ్చెన్ = ఇచ్చెను; వీరల = వీరి; వలనన్ = వలన; కలుగు = పుట్టిన; ప్రజా = సంతానముల; సంతతులన్ = సమూహముల; చేత = చేత; జగంబులున్ = లోకములును; పరి = పూర్తిగా; పూర్ణంబులు = నిండినవి; అయ్యెన్ = అయ్యెను.

భావము:

ఇలా అడిగిన విదురునితో మైత్రేయుడు ఇలా అన్నాడు “బ్రహ్మదేవుని తూర్పు వైపు ముఖమునుండి “ఋగ్వేదము”, దక్షిణ ముఖంనుండి “యజుర్వేదము”, పశ్చిమ ముఖంనుండి “సామవేదము”, ఉత్తర ముఖంనుండి “అధర్వణవేదము” ఉద్భవించాయి.
యజ్ఞ నిర్వహణకు “హోత”, “అధ్వర్వుడు”, “ఉద్గాత”, “బ్రహ్మ” అని నలుగురు ఋత్విక్కులు ఉంటారు. హోత అనే ఋత్విక్కులు ఆచరించు గానం చేయబడనివి అయిన “శస్త్రములు” అను మంత్ర స్తోత్రాలు తూర్పు ముఖం నుండి వెలువడ్డాయి;
అధ్వర్వుడు ఆచరించు విధి రూపమైన “ఇజ్య”, గాన యోగ్యాలైన “స్తుతులు” అనే మంత్ర స్తోత్రాలూ దక్షిణ ముఖం నుంచి ఉదయించాయి. ఉద్గాత ప్రయోగించే “స్తోమాలు” అనే ఋగ్వేద మంత్రాలు పశ్చిమ ముఖంనుంచి ఉద్భవించాయి.
బ్రహ్మ అనే నాల్గవ ఋత్విక్కు ఆచరించే ప్రాయశ్చిత్త కాండ ఉత్తర ముఖంనుంచి ఉద్భవించింది.
ఉపవేదాలలో, ఆయుర్వేదం తూర్పుముఖం నుంచి, ధనుర్వేదం, దక్షిణ ముఖంనుంచి, గాంధర్వవేదం పశ్చిమ ముఖంనుంచి, విశ్వకర్మకు సంబంధించిన స్ధాపత్యమనే శిల్పవేదం ఉత్తర ముఖంనుంచి ఉత్పన్నమయినాయి.
పంచమవేదమైన ఇతిహాస పురాణాల సముదాయం బ్రహ్మదేవుని అన్ని ముఖాలనుంచి ఆవిర్భవించింది. ఇవి కాక కర్మ తంత్రము లయిన షోడశి, ఉక్థ్యము; చయనము, అగ్నిస్టోమము; అప్తోర్యామము, అతిరాత్రము; వాజపేయము, గోసవము; అనే నాలుగు జంటలూ, ధర్మపాదాలు అయిన విద్య, ధనం, దానం, తపస్సు, అనేవి క్రమంగా బ్రహ్మ నాలుగు ముఖాల నుంచి వెలువడినాయి.
బ్రహ్మచర్యం, గార్హపస్థ్యం, వానప్రస్థం, సన్యాసం అనే ఆశ్రయ చతుష్టయంకూడా, చతుర్ముఖుని చతుర్ముఖాల నుండి క్రమంగా జనించాయి. పై నాలుగు ఆశ్రమాలలో, ఒక్కొక్కటీ నాలుగు విధాలైన వృత్తులు ఉంటాయి.
బ్రహ్మచర్యంలో వృత్తులు నాలుగు. అవి 1. సావిత్రం (సవిత అంటే సూర్యుడు. ఆయన్ని ఆరాధించే గాయత్రి ఇందులో ప్రధానం కనుక దీనికి ఈ పేరు వచ్చింది.) అనగా ఉపనయనం మొదలుకొని మూడు దినాల పర్యంతం గాయత్రీ మంత్రం జపించటం; 2. ప్రజాపత్యం అనగా వేదాలు నాలుగు చదువుకొనుట; 3. బ్రాహ్మం అనగా వేదవ్రతాలు నాల్గింటిలో ఒక్కొక్కొటి ఒక్కొక్క సంవత్సర పర్యంతం ఆచరించేది; 4. బృహత్తన నైష్ఠికం అనగా వేదం పూర్తిగా నేర్చుకున్న అనంతరం ఆచరించేది;
గృహస్ఠ వృత్తులు నాలుగు. అవి 1. నిషిద్ధం కాని వ్యవసాయం జీవనోపాధిగా గలవారు వార్త అంటారు; 2. యజ్ఞయాగాది కర్మలకు ఉపయోగించే పనులు చేసి జీవించుట సంచయం అంటారు; 3. పరులను యాచించకుండా ఉండటం శాలీనం; 4. పొలాలలో రాలిన ధాన్యం కంకులు ఏరుకొని, వానిని శిలలపై నూర్చుకొని జీవించటం శిలోంఛం;
వానప్రస్ధ వృత్తులు నాలుగు. అవి 1. పండించకుండా లభించిన ఆహారాలు తీసుకొనేవారు వైఖాసనులు. 2. క్రొత్త పంట లభించగానే పూర్వం దాచిపెట్టిన పదార్ధాలను మిగలకుండా ఇతరులకు పంచిపెట్టేవారు వాలఖిల్యులు, 3. ప్రొద్దున లేవగానే ఏ దిక్కు కనిపిస్తుందో ఆ దిక్కుకు పోయి అక్కడ ఆయాచితంగా లభించిన పదార్ధాలను భుజించేవారు ఔదుంబరులు. 4. చెట్టునపండి రాలిన ఫలాలను తిని జీవించేవారు ఫేనపులు. సన్యాసంలో కూడా నాలుగు వృత్తులు ఉన్నాయి. 1. సొంత కుటీరం ఉండి చేయదగిన కర్మలు చేసేవాడు కుటీచకుడు. 2. కుటీరం లేకుండా కర్మలు అప్రధానంగా జ్ఞానియై సంచరిస్తుండేవాడు బహూదుడు. 3. కేవలం జ్ఞానాభ్యాసం చేసేవాడు హంసుడు. 4. జ్ఞానాభ్యాసం కూడా లేకుండా పరబ్రహ్మతత్వం అలవడినవాడు నిష్క్రియుడు.
అన్వీక్షకి, త్రయి, వార్తా, దండనీతి అనే నాలుగు న్యాయవిద్యా చతుష్కం; వీనిలో 1. అన్వీక్షకి అంటే ఆత్మానాత్మ వివేకంకలిగి మోక్షాన్ని ప్రసాదించేవిద్య; 2. త్రయి అంటే స్వర్గాధిఫలాలను అందించే వేదకర్మానుష్ఠానం; 3. వార్త అంటే జీవనోపాధికోసం చేసే కృషి మొదలైన విద్యలు; 4. దండనీతి అంటే అర్ధ సంపాదనమే ప్రయోజనంగా గల విద్య; ఈ నాలుగు విద్యలలో అన్వీక్షకి మోక్షానికి, త్రయి కామానికి, వార్త ధర్మానికి, దండనీతి అర్ధానికి సాధనాలు. ఈ అన్వీక్షకి, త్రయి, వార్తా, దండనీతి న్యాయవిద్యా చతుష్కం నాలుగు బ్రహ్మదేవుని తూర్పు ముఖంనుండి పుట్టాయి; భూః భువః సువః అనే వ్యాహృతులు బ్రహ్మదేవుని దక్షిణ, పశ్చిమ, ఉత్తర ముఖాలనుండి క్రమంగా ఉదయించాయి.
అతని హృదయంలోని ఆకాశంనుండి ఓంకారం పుట్టింది; రోమాలనుండి ఉష్ణిక్ ఛందస్సు, చర్మం నుండి గాయత్రీ ఛందస్సు, మాంసం వలన త్రిష్టుప్ ఛందస్సు, కీళ్ళువల్ల అనుష్టుప్ ఛందస్సు, ఎముకలనుండి జగతీ ఛందస్సు, మజ్జవల్ల పంక్తి ఛ్చందస్సు, ప్రాణంవల్ల బృహతీ ఛందస్సు పుట్టాయి. హల్లులలో క వర్గం మొదలు ప వర్గం వరకూ అయిదు వర్గాలతో స్పర్శాత్మకుడైన జీవుడూ; అకారాది అచ్చులతో స్వరాత్మకమైన దేహమూ; శ, ష, స, హ లతో ఊష్మవర్ణాత్మకాలైన ఇంద్రియాలూ ఏర్పడ్డాయి; య, ర, ల, వ, అనే అంతస్థాలూ; 1. షడ్జం, 2.ఋషభం, 3. గాంధారం, 4. మధ్యమం, 5. పంచమం, 6. నిషాదం, 7. దైవతం, అనే సప్తస్వరాలూ; ఆత్మ బలమైన శబ్ధ బ్రహ్మమూ, ఇవన్నీ చతుర్ముఖుని లీలావిశేషాల వల్ల పుట్టాయి. పరమేశ్వరునకు వ్యక్తము, అవ్యక్తము అని రెండు రూపాలు. వ్యక్తరూపం వైఖరీవాక్కు; పరా, పశ్యంతీ, మధ్యమా అనే వాక్కులు అవ్యక్తరూపం. ఈ వ్యక్తావ్యక్తరూపాలు రెండింటికి ప్రణవమే ఆత్మ. భగవంతుడు, అవ్యక్తాత్ముడు కావటంవల్ల పరిపూర్ణుడు. వ్యక్తాత్ముడు కావటంచేత ఇంద్రాది శక్తి సంయుక్తుడు అయి కనిపిస్తాడు.
అనంతరం అనంత వీర్యవంతులైన ఋషుల సంతానం సవిస్తారమై వృద్ధి కాలేదని తలచి బ్రహ్మ తన పూర్వ శరీరాన్ని వదిలాడు. నిషిద్ధం కాని కామంపై ఆసక్తి కల మరొక్క దేహాన్ని ధరించాడు. నిత్యం ప్రజా సృష్టి యందు ఆసక్తుడు అయ్యాడు. అయినా ప్రజాభివృద్ధి జరుగ లేదు. కారణం తెలియక ఆశ్చర్యపడ్డాడు. అది వృద్ధి అయ్యే విధానాన్ని గూర్చి ఆలోచించాడు. దైవం ఇచట ప్రతికూలం; కాబట్టి దైవానుకూలత అవసరం అనుకున్నాడు; దైవానుకూలత కోసం ఎదురు చూస్తూ దైవాన్ని ధ్యానిస్తూ సందర్భోచిత కర్తవ్యాలు నిర్వర్తించసాగాడు.
అంతట బ్రహ్మదేవుని దేహం రెండు భాగలయింది. అందొకటి స్వరాట్టు అయిన, స్వాయుంభువు మనువుగా; మరొకటి అతని భార్య శతరూప అనే అంగనగా రూపొందాయి. ఆది మిథునమైన ఆ దంపతులకు ప్రియవ్రతుడు, ఉత్తానపాదుడు, అనే ఇద్దరు పుత్రులూ; ఆకూతి, దేవహూతి, ప్రసూతి అనే ముగ్గురు పుత్రికలూ పుట్టారు. వారిలో ఆకూతిని రుచి ప్రజాపతికి; దేవహూతిని కర్దమ ప్రజాపతికి; ప్రసూతిని దక్ష ప్రజాపతికి ఇచ్చి వివాహం చేసారు. ఈ దంపతుల వల్ల కలిగిన అనంత ప్రజా సంతతుల వల్ల జగత్తంతా నిండుగా అయ్యాయి.”