తృతీయ స్కంధము : విరాడ్విగ్రహ ప్రకారంబు
- ఉపకరణాలు:
అనినఁ బ్రసన్నుఁడై హరి మహదాదుల-
కన్యోన్యమిత్రత్వ మందకున్న
కతమున నిఖిల జగత్కల్పనాశక్తి-
వొడమకుండుటఁ దన బుద్ధి నెఱిఁగి
కైకొని కాలవేగమున నుద్రేకంబు-
నొందిన ప్రకృతితోఁ బొంది నిజబ
లము నిల్పి తా నురుక్రముఁ డన సప్తవిం-
శతితత్త్వముల యందు సమత నొక్క
- ఉపకరణాలు:
పరి ప్రవేశించి యాతత్త్వభవ్యగుణము
నందు జ్యేష్ఠానురూపంబు లలరఁ జెంది
యొకటి నొకటినిఁ గలయక యుండి విశ్వ
రచన నెఱుఁగని యాతత్త్వనిచయమునకు.
టీకా:
అనినన్ = అనగా; ప్రసన్నుడు = సంతోషించినవాడు; ఐ = అయ్యి; హరి = విష్ణుమూర్తీ; మహత్ = మహత్తు; ఆదుల = మొదలగునవాటి; కున్ = కు; అన్యోన్య = వానిలోవానికి; మిత్రత్వము = సహకారము; అందక = కలుగక; ఉన్న = ఉన్నట్టి; కతమున = కారణముచేత; నిఖిల = సమస్తమైన; జగత్ = విశ్వము; కల్పనా = సృష్టించుటకు; శక్తి = సామర్థ్యము; పొడమక = ఏర్పడక; ఉండుటన్ = ఉండుటను; తన = తనయొక్క; బుద్ధిన్ = మనసున; ఎఱిగి = తెలిసికొని; కైకొని = సంకల్పించి; కాల = కాలముయొక్క; వేగమునన్ = గమనము వలన; ఉద్రేకంబున్ = ఉద్రేకమును; ఒందిన = పొందిన; ప్రకృతి = ప్రకృతి; తోన్ = తో; పొంది = కూడి; నిజ = తనయొక్క; బలము = శక్తి; నిల్పి = నిలిపి; తాన్ = తను; ఉరుక్రముడు = ఉరుక్రముడు {ఉరుక్రముడు - మిక్కిలి ఆక్రమించిన వాడు, విష్ణువు}; అనన్ = అనగా; సప్తవింశతి = ఇరవైయేడు {సప్తవింశతితత్త్వములు - 5 పంచభూతములు 5 పంచతన్మాత్రలు 5 పంచకర్మేంద్రియములు 5 పంచజ్ఞానేంద్రియములు 4 చతురంతఃకరణములు మరియు 1 పురుషుడు 1 ప్రకృతి 1 మహత్తు మొత్తము 5+5+5+5+4+1+1+1 - 27}; తత్త్వముల = తత్త్వముల {పంచభూతములు - 1 పృథివి 2 జలము 3 అగ్ని 4 వాయువు 5 ఆకాశము}; అందున్ = లోను {పంచతన్మాత్రలు - 1 శబ్దము 2 స్పర్శము 3 రూపము 4 రుచి 5 వాసన}; సమతన్ = సమత్వముతో {పంచకర్మేంద్రియములు - 1 నోరు 2 కాళ్ళు 3 చేతులు 4 మల అవయవము 5 మూత్ర అవయవము}; ఒక్క = ఒక {పంచజ్ఞానేంద్రియములు - 1 కళ్ళు 2 చెవులు 3 ముక్కు 4 నాలుక 5 చర్మము}; పరి = మారు {చతురంతఃకరణములు - 1 మనస్సు 2 బుద్ధి 3 చిత్తము 4 అహంకారము};
ప్రవేశించి = ప్రవేశించి; ఆ = ఆ; తత్త్వ = తత్త్వములయొక్క; భవ్య = శుభకరమైన; గుణము = గుణముల; అందున్ = లోపల; జేష్ఠ = పెద్ద చిన్న; అను = అనే; రూపములు = రూపములు; అలరన్ = చక్కగ ఏర్పడునట్లుగా; చెంది = పొంది; ఒకటిన్ = ఒకటిని; ఒకటిని = ఒకటి; కలయక = సహకరించుకొనక; ఉండి = ఉండి; విశ్వ = లోకములను; రచన = సృష్టించు; ఎఱుగని = తెలియని; ఆ = ఆ; తత్త్వ = తత్త్వ; నిచయమున = సమూహమున; కున్ = కు.
భావము:
ఇలా స్తోత్రం చేయగా విని శ్రీహరి సంతోషించాడు. మహత్తు మొదలగు తత్త్వాలకు పరస్పరం పొత్తు కుదరక పోవడం వల్ల సమస్తజగత్తును సృష్టించే శక్తి లభ్యం కాకపోవటాన్ని తెలుసుకున్నాడు. అప్పుడు కాలవేగంతో ఉద్రేకం పొందిన ప్రకృతితోకూడి నిజశక్తిని నిక్షేపించి ఉరుక్రముడై ఇరవైయేడు తత్త్వాలలో ఏకకాలంలో తాను ప్రవేశించి ఘన పరిణామరూపుడై విడివిడీగా ఉన్న వానికి ఏకత్వం కలిగించాడు. పంచభూతాలు-పంచతన్మాత్రలు-పది ఇంద్రియాలు-కాలం, ప్రకృతి, మహత్తు, మనస్సు, బుద్ధి, చిత్తం అహంకారం అనే అంతఃకరణ చతుష్టయం. ఇవి ఇరువదియేడు తత్త్వాలు.