ద్వితీయ స్కంధము : హరిభక్తిరహితుల హేయత
- ఉపకరణాలు:
నారాయణుని దివ్యనామాక్షరములపైఁ-
గరఁగని మనములు కఠినశిలలు
మురవైరి కథలకు ముదితాశ్రు రోమాంచ-
మిళితమై యుండని మేను మొద్దు
చక్రికి మ్రొక్కని జడుని యౌదల నున్న-
కనక కిరీటంబు గట్టెమోపు
మాధవార్పితముగా మనని మానవు సిరి-
వనదుర్గ చంద్రికా వైభవంబు
- ఉపకరణాలు:
కైటభారిభజన గలిగి యుండని వాఁడు
గాలిలోన నుండి కదలు శవము,
కమలనాభుపదముఁ గనని వాని బ్రతుకు
పసిఁడికాయలోని ప్రాణి బ్రతుకు."
టీకా:
నారాయణుని = విష్ణువు యొక్క; దివ్య = దివ్యమైన; నామ = నామములందలి; అక్షరములన్ = అక్షరములు; పైన్ = అందు; కరఁగని = కరిగిపోని; మనములున్ = మనస్సులు; కఠిన = బండ; శిలలు = రాళ్ళు; మురవైరి = విష్ణుని {మురవైరి - ముర అను దానవుని శత్రువు}; కథలున్ = కథలు; కున్ = కి; ముదిత = ఆనంద; అశ్రు = భాష్పములు, కన్నీరు; రోమాంచ = గగుర్పాటుతో; మిళితమున్ = కూడినది; ఐ = అయ్యి; ఉండని = ఉండని; మేను = శరీరము; మొద్దు = కట్టెమొద్దు, బండబారినశరీరము; చక్రిన్ = చక్రధారి, హరి {చక్రి - చక్రము ఆయుధముగ కలవాడు}; కిన్ = కి; మ్రొక్కని = మొక్కనట్టి, పూజింపని; జడుని = మూర్ఖుని; ఔదలన్ = నెత్తిని; ఉన్న = ఉన్నట్టి; కనక = బంగారు; కిరీటంబున్ = కిరీటము; కట్టె = కఱ్ఱల; మోపు = మోపు {మోపు - కట్టెలు, గడ్డి మొదలగు వాని పెద్ద కట్ట}; మాధవ = లక్ష్మీపతికి {మాధవుడు - మనస్సును ద్రవింపజేయువాడు - మాధవి భర్త}; అర్పితముగాన్ = సమర్పంచబడి; మనని = బతుకకనుండు; మానవున్ = మానవుని; సిరి = శోభ, సిరిసంపదలు; వన = అడవి; దుర్గ = చిక్కగా నుండుచోటున; చంద్రికా = విరిసిన వెన్నెల; వైభవము = వైభవము వంటిది;
కైటభారిన్ = విష్ణుని {కైటభారి - కైటభాసురుని శత్రువు}; భజనన్ = భక్తి; కలిగి = కలిగి; ఉండని = ఉండనట్టి; వాఁడు = వాడు; గాలి = ఊపిరి, ప్రాణవాయువు; లోనన్ = లోపల; ఉండి = ఉండి; కదలు = కదలుతుండే; శవము = శవమువంటివాడు, మెదడులేనివాడు; కమలనాభున్ = విష్ణుని {కమలనాభుడు - కమలము బొడ్డున కలవాడు - విష్ణువు}; పదమున్ = పాదములను; కనని = చూడని; వాని = వాడియొక్క; బ్రతుకు = బతుకు, జీవితము; పసిడి = ఉమ్మెత్త, పొత్తినూలికాయ; కాయ = కాయ; లోనిన్ = లోపలి; ప్రాణి = పురుగు; బ్రతుకు = బతుకులాంటిది.
భావము:
శ్రీమన్నారాయణుని పవిత్ర నామాక్షర స్మరణతో ద్రవించనివి మనస్సులే కావు. అవి కరకు బండలు. పద్మనాభుని కథలకు ఆనందబాష్పాలు రాలగా, పొంగి పులకించనిది శరీరమే కాదు, అది వట్టిమొద్దు. పరమాత్మునకు ప్రణమిల్లని మూఢుని తలమీదిది బంగారు కిరీటం కాదు, అది కట్టెలమోపు, భగవంతునికి అర్పణంగాని మానవుని ఐశ్వర్యం ఐశ్వర్యం కాదు, అడవిగాసిన వెన్నెల, వాసుదేవుని సేవింపనివాడు ప్రాణవాయువులోపల ఉండంవల్ల కదిలే శవం. పద్మనాభుని పాదములు ఆశ్రయింపనివాని జీవితం పొత్తి నూలికాయలోని పురుగు జీవితం."