దశమ స్కంధము - ఉత్తర : కుచేలోపాఖ్యాన ప్రారంభంబు
- ఉపకరణాలు:
లలితపతివ్రతా తిలకంబు వంశాభి-
జాత్య తద్భార్య దుస్సహ దరిద్ర
పీడచేఁ గడు నొచ్చి పెదవులు దడుపుచు-
శిశువు లాఁకటి చిచ్చుచేఁ గృశించి
మలమల మాఁడుచు మానసం బెరియంగఁ-
బట్టెఁ డోరెము మాకుఁ బెట్టు మనుచుఁ
బత్త్రభాజనధృతపాణులై తనుఁ జేరి-
వేఁడిన వీనులుసూఁడినట్ల
- ఉపకరణాలు:
యైన నొకనాఁడు వగచి నిజాధినాథుఁ
జేరి యిట్లని పలికె "నో జీవితేశ!
తట్టుముట్టాడు నిట్టి పేదఱిక మిట్లు
నొంప దీని కుపాయ మూహింప వైతి. "
టీకా:
లలిత = సుకుమారమైన; పతివ్రతా = పతివ్రత; తిలకంబున్ = ఉత్తమురాలు; వంశ = మంచివంశమున; అభిజాత్య = పుట్టినామె; తత్ = అతని; భార్య = పెండ్లాము; దుస్సహ = సహింపరాని; దరిద్ర = పేదరికపు; పీడ = బాధలు; చేన్ = వలన; కడున్ = మిక్కిలి; నొచ్చి = బాధపడి; పెదవులు = పెదాలను; తడుపుచున్ = తడుపుకొనుచు; శిశువులు = పిల్లలు; ఆకటిన్ = ఆకలి అను; చిచ్చు = మంటల; చేన్ = వలన; కృశించి = చిక్కిపోయి; మలమల = మలమల యని (మాడుట యందలి ధన్యనుకరణ); మాడుచున్ = మాడిపోతూ; మానసంబున్ = మనస్సులో; ఎరియంగన్ = పరితపించునట్లుగా; పట్టెడు = గుప్పెడు; ఓరెమున్ = అన్నము, తిండి; మా = మా; కున్ = కు; పెట్టుము = పెట్టు; అనుచున్ = అంటు; పత్రభాజన = విస్తరాకులు, ఆకుదొన్నెలు; ధృత = పట్టుకొన్న; పాణులు = చేతులు కలవారు; ఐ = అయ్యి; తనున్ = తనకు; చేరి = దగ్గరకు వచ్చి; వేడినన్ = అడుగగా; వీనులున్ = చెవులలో; చూడినట్ల = కాల్చినట్లు; ఐనన్ = కాగా; ఒక = ఒకానొక; నాడు = రోజు; వగచి = విచారించి; నిజ = తన; అధినాథున్ = భర్త; చేరి = దగ్గరకు వెళ్ళి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అని = అని; పలికెన్ = చెప్పెను; ఓ = ఓయీ; జీవితేశా = ప్రాణనాథా; తట్టుముట్టాడు = చుట్టుకొను; ఇట్టి = ఇలాంటి; పేదఱికమున్ = దరిద్రము; ఇట్లు = ఇలా; నొంపన్ = బాధించగా; దీని = దీని; కిన్ = కి; ఉపాయము = తొలగించుదారి; ఊహింపవు = ఆలోచించనివాడవు; ఐతి = అయ్యావు.
భావము:
కుచేలుని భార్య మహాపతివ్రత. చక్కటి వంశంలో పుట్టిని సాధ్వి. బిడ్డలు ఆకలి మంట చేత కృశించి ఎండిన పెదవులను నాలుకతో తడుపుకుంటూ చేతుల్లో ఆకులూ గిన్నెలూ పట్టుకుని తల్లి వద్దకు వచ్చి పట్టెడన్నం పెట్టమని అడుగుతుంటే, ఆమె మనసు క్షోభ భరించలేకపోతోంది. అందుకని, ఆమె భర్తతో “ప్రాణేశ్వరా! ఇలా తాండవిస్తూ ఉన్న పేదరికం బాగా బాధిస్తోంది కదా. దీని గురించి మీరు ఆలోచించడం లేదు.”