దశమ స్కంధము - ఉత్తర : యదు సాల్వ యుద్ధంబు
- ఉపకరణాలు:
ఖండిత శుండాల గండముల్ నక్రముల్-
భూరితుండంబులు భుజగ సమితి;
పదతలంబులు గచ్ఛపంబులు; దంతముల్-
శుక్తులు; గుంభనిర్ముక్త మౌక్తి
కములు రత్నములు; వాలములు జలూకముల్-
మెడలు భేకంబులు; మెదడు రొంపి;
ప్రేవులు పవడంపుఁ దీవెలు; నరములు-
నాఁచు; మజ్జంబు ఫేనంబు; లస్థి
- ఉపకరణాలు:
సైకతములు; రక్తచయము తోయంబులు;
నొరగు నెడల నొరలు మొఱలు ఘన త
రంగరవముగా మతంగజాయోధన
స్థలము జలధిఁ బోల్పఁ దగె నరేంద్ర!
టీకా:
ఖండిత = నరకబడిన; శుండాల = ఏనగుల; గండముల్ = చెక్కిళ్ళు; నక్రముల్ = మొసళ్ళు; భూరి = పెద్దపెద్ద; తుండంబులు = తొండములు; భుజగ = పాముల; సమితి = సమూహము; పదతలంబులున్ = అరికాళ్ళు; కచ్ఛపంబులు = తాబేళ్ళు; దంతముల్ = ఏనుగుదంతాలు; శుక్తులున్ = ముత్యపుచిప్పలు; కుంభ = కుంభస్థలములనుండి; నిర్ముక్త = రాలిన; మౌక్తికములు = ముత్యాలు; రత్నములు = రత్నములు; వాలములున్ = తోకలు; జలూకముల్ = జలగలు; మెడల్ = కంఠభాగములు; భేకంబులు = కప్పలు; మెదడు = తలలోనిమాంసము; రొంపి = బురద; ప్రేవులు = పేగులు; పవడంపు = పగడాల; తీవెలు = తీగలు; నరములు = నరాలు; నాచు = నాచు, పాచి; మజ్జంబు = కొవ్వు; ఫేనంబులున్ = నురగ; అస్థి = ఎముకలు; సైకతములు = ఇసుకతిన్నెలు; రక్త = నెత్తురుల; చయము = సమూహములు; తోయంబులున్ = నీళ్ళు; ఒరగు = కూలెడి; ఎడలన్ = ,మయములందు; ఒఱలు = కూయునట్టి; మొఱలు = దుఃఖముతోటికూతలు; ఘన = గొప్ప; తరంగ = అలల; రవముగాన్ = చప్పుళ్ళుగా; మతంగజ = మదగజముల; యోధన = యుద్ధ; స్థలము = భూమి; జలధిన్ = సముద్రమును; పోల్పన్ = సరిపోల్చుటకు; తగెన్ = తగి ఉన్నది; నరేంద్ర = రాజ.
భావము:
ఓ రాజా! ఆ రణరంగం సముద్రంలా మారింది ఖండించబడిన ఏనుగుల గండస్థలాలే మొసళ్ళుగా; తొండాలే పాములుగా; ఆ యేనుగుల కాళ్ళు తాబేళ్ళుగా; దంతాలు ముత్యపుచిప్పలుగా; వాటి కుంభస్థలాల నుండి రాలిపడిన ముత్యాలు రత్నాలుగా; తోకలు జలగలుగా; మెడలు కప్పలుగా; మెదడు బురదగా; ప్రేగులు పగడపుతీగలుగా; నరాలు నాచుతీవలుగా; క్రొవ్వు నురుగులా; ఎముకలు ఇసుకతిన్నెలుగా; రక్తము నీరుగా; మరణిస్తూ చేసే ఘీంకారాలు తరంగ శబ్దాలుగా; ఇలా ఆ రణభూమి సముద్రంతో పోల్చతగి పోలుపారింది.