దశమ స్కంధము - ఉత్తర : ధర్మజు రాజసూ యారంభంబు
- ఉపకరణాలు:
శారదచంద్రికా సారంగరుచితోడ-
జడముడికెంపు చేఁ జఱచి నవ్వ
శరదంబుదావృత సౌదామనీలతా-
శోభఁ గాంచనకటిసూత్ర మలర
లలితపూర్ణేందుమండల కలంకముగతి-
మృదుమృగాజినరుచి మించుఁ జూపఁ
గల్పశాఖాగ్రసంగతపుష్పగుచ్ఛంబు-
లీలఁ గేలను నక్షమాల యమర
- ఉపకరణాలు:
భూరిపుణ్యనదీతోయపూరణమునఁ
దగు కమండలు వొక్క హస్తమునఁ దనర
వెల్ల జన్నిద మఱుత శోభిల్ల వచ్చె
నారదుండు వివేకవిశారదుండు.
టీకా:
శారద = శరత్కాలపు; చంద్రికా = వెన్నెలలలోని; సారంగ = జింక; రుచితోడన్ = వంటిదగు; జడ = జటల యొక్క; ముడిన్ = ముడిలోని; కెంపు = పద్మరాగమణి; చేచరచి = సవాలుచేసి; నవ్వన్ = పరిహాసముచేయగా; శరత్ = శరత్కాలపు; అంబుద = మేఘములు; ఆవృత = ఆవరించిన; సౌదమనీలతా = మెరుపుతీగ; శోభన్ = కాంతి వంటిదైన; కాంచన = బంగారు; కటిసూత్రము = మొలతాడు; అలరన్ = ప్రకాశింపగా; లలిత = అందమైన; పూర్ణేందుమండల = నిండుచంద్రబింబములోని; కలంకము = గుర్తు; గతిన్ = వలె; మృదు = మెత్తని; మృగాజిన = చింకచర్మం; రుచి = ప్రకాశము; మించు = అధిక్యము; చూపన్ = కనబరచగా; కల్ప = కల్పవృక్ష; శాఖా = కొమ్మల; అగ్ర = కొనయందు; సంగత = కూడియున్న; పుష్ప = పూల; గుచ్ఛంబు = గుత్తి; లీలన్ = వలె; కేలనున్ = చేతిలోని; అక్షమాల = జపమాల; అమరన్ = అమరి ఉండగా; భూరి = అనేకమైన; పుణ్య = పవిత్రమైన; నదీ = నదుల; తోయ = నీటిచే; పూరణంబు = నింపబడినది; అగు = ఐన; కమండలువు = కమండలము; ఒక్క = ఒక; హస్తమునన్ = చేతిలో; తనరన్ = అతిశయిస్తుండగా; వెల్ల = తెల్లని; జన్నిదము = జంద్యము, యఙ్ఞోపవీతము; అఱుత = మెడలో; శోభిల్లన్ = ప్రకాశించుచుండగా; వచ్చెన్ = వచ్చెను; నారదుండు = నారదుడు; వివేక = వివేకముకలిగిన; విశారదుండు = మిక్కిలి విఙ్ఞానము కలవాడు.
భావము:
శరశ్చంద్ర చంద్రికలాంటి శరీరకాంతులతో శిఖముడిలోని కెంపు కాంతుల పంతమాడుతుండగా; శరత్కాలమేఘం మీది మెరపుతీగలాగ తెల్లని దేహం మీద బంగారుమొలత్రాడు ప్రకాశిస్తుండగా; నిండుచంద్రునిలోని మచ్చలాగ నిండు దేహంపై జింకచర్మం విలసిల్లుతుండగా; కల్పవృక్షము కొమ్మకు ఉన్న పుష్పగుచ్ఛాన్ని తలపిస్తూ చేతిలో జపమాల అలరారుతుండగా; పుణ్యనదీజలాలతో నిండిన కమండలం మరొక చేతిలో విరాజిల్లుతుండగా; తెల్లని జందెం మెడలో మెరుస్తుండగా; నారదమహర్షి నందనందనుడి దగ్గరకు విచ్చేసాడు.
- ఉపకరణాలు:
చనుదెంచె నట్లు ముని నిజ
తనుకాంతుల నఖిలదిగ్వితానము వెలుఁగన్
వనజాప్తుఁ బోలి యయ్యదు
జనములుఁ గృష్ణుండు లేచి సంప్రీతిమెయిన్.
టీకా:
చనుదెంచెను = వచ్చెను; అట్లు = ఆ విధముగా; ముని = ఋషి; నిజ = తన; తను = దేహము యొక్క; కాంతులన్ = ప్రకాశములచేత; అఖిల = ఎల్ల; దిక్ = దిక్కుల; వితానమున్ = సమూహము; వెలుగన్ = కాంతివంతముకాగా; వనజాప్తున్ = సూర్యుని; పోలి = సరిపోలుతూ; ఆ = ఆ యొక్క; యదు = యాదవ; జనములున్ = ప్రజలు; కృష్ణుండున్ = కృష్ణుడు; లేచి = లేచి నిలబడి; సంప్రీతిమెయిన్ = సంతోషముతో.
భావము:
ఈలాగున తన దేహకాంతులతో దిక్కులను వెలిగిస్తూ దివినుండి దిగివచ్చిన సూర్యునిలా నారదముని వచ్చాడు. కృష్ణుడు తక్కిన యాదవులు అందరూ సాదరంగా లేచి నిలబడ్డారు.
- ఉపకరణాలు:
వినయమున మ్రొక్కి కనకా
సనమునఁ గూర్చుండఁ బెట్టి సముచిత వివిధా
ర్చనములఁ దనిపి మురాంతకుఁ
డనియెన్ వినయంబు దోఁప నమ్మునితోడన్.
టీకా:
వినయమునన్ = అణకువతో; మ్రొక్కి = నమస్కరించి; కనక = బంగారు; ఆసనమునన్ = కుర్చీమీద; కూర్చుండబెట్టి = కూర్చోబెట్టి; సముచిత = తగినట్టి; వివిధ = నానా విధములైన; అర్చనములన్ = పూజలచేత; తనిపి = తృప్తిచెందించి; మురాంతకుడు = కృష్ణుడు; అనియెన్ = అడిగెను; వినయంబున్ = అణకువ; తోపన్ = కనబడునట్లుగా; ఆ = ఆ; ముని = ఋషి; తోడన్ = తోటి.
భావము:
ఆ మురాంతకుడైన శ్రీకృష్ణుడు నారదుడికి వినయంగా నమస్కరించాడు. బంగారుసింహాసనం ఆసీనుడిని చేసాడు. తగిన గౌరవమర్యాదలతో పూజించి ఇలా అన్నాడు.
- ఉపకరణాలు:
"ఇప్పు డెందుండి వచ్చితి విందులకును?
నఖిలలోకైకసంచారి వగుటఁ జేసి
నీ యెఱుంగని యర్థంబు నిఖిలమందు
నరయ లేదండ్రు; మిమ్మొకఁ టడుగవలయు.
టీకా:
ఇప్పుడు = ఇప్పుడు; ఎందుండి = ఎక్కడనుండి; వచ్చితివి = వచ్చావు; ఇందులకును = ఇక్కడకు; అఖిల = సమస్తమైన; లోక = లోకములు; ఏక = అన్నిటిని; సంచారివి = తిరుగువాడవు; అగుటన్ = అగుట; చేసి = వలన; నీ = నీవు; ఎఱుంగని = తెలియని; అర్థంబున్ = విషయము; నిఖిలము = సమస్త లోకములు; అందున్ = లోను; అరయన్ = విచారించినచో; లేదు = లేదు; అండ్రు = పెద్దలు చెప్పుతుంటారు; మిమ్మున్ = మిమ్మల్ని; ఒకటి = ఒక విషయము; అడుగవలయున్ = అడగాలి.
భావము:
"ఓ మునీంద్రా! నారదా! ఎక్కడనుండి ఇక్కడికి విచ్చేశారు. సకల లోకాలలోనూ సంచరించే మీకు తెలియని విషయము ఏదీ ఉండదు. మిమ్మల్ని ఒక సంగతి అడగాలి....
- ఉపకరణాలు:
పాండునందను లిప్పు డే పగిది నెచట
నున్నవారలొ యెఱిఁగింపు" మన్న మౌని
కరసరోజాతములు మోడ్చి కడఁకతోడఁ
బలికెఁ గమలాక్షుఁ జూచి సద్భక్తి మెఱసి.
టీకా:
పాండునందనులు = పాండవులు; ఇప్పుడు = ఇప్పుడు; ఏ = ఏ; పగిదిన్ = విధముగా; ఎచ్చటన్ = ఎక్కడ; ఉన్నవారలో = ఉన్నారో; ఎఱిగింపుము = తెలుపుము; అన్నన్ = అని అడుగగా; మౌని = ముని; కర = చేతులు అను; సరోజాతములు = పద్మములను; మోడ్చి = జోడించి; కడక = ఉత్సాహము, పూనిక; తోడన్ = తోటి; పలికెన్ = చెప్పెను; కమలాక్షున్ = కృష్ణుని; చూచి = చూసి; సద్భక్తి = అనన్యమైన భక్తి; మెఱసి = మిక్కిలిగా కనబరచుచు.
భావము:
పాండవులు ఇప్పుడు ఎక్కడ ఎలా ఉన్నారో తెల్పండి” అని శ్రీకృష్ణుడు అడిగాడు. నారదుడు చేతులు జోడించి భక్తితో ఇలా విన్నవించాడు.
- ఉపకరణాలు:
“దేవా! విశ్వనిర్మాణకర్తవై మాయివై సకల కార్యోత్పాదనాదిశక్తి యుక్తుండవై పావకుండు దారువులందు నంతర్హితప్రకాశుండై యున్న చందంబున వర్తించుచున్న నీదు దురత్యయంబయిన మాయాశతంబులఁ బెక్కుమాఱులు పొడగంటి నిదియు నాకు నద్భుతంబుగా; దదియునుంగాక నీ సంకల్పంబున జగంబుద్భవంబై భవత్పరతంత్రంబు నగు; నట్టి నీ కిష్టంబైన వస్తువు సాధుతరంబుగాఁ దెలియ నెవ్వండు సమర్థుం? డే పదార్థంబు ప్రమాణమూలంబునం దోఁచు నదియును లోకవిచక్షణుండ వైన నీదు రూపంబు; మఱియును ముక్తి మార్గంబు నెఱుంగక సంసార పరవశులైన జీవుల మాయాంధకారంబు నివర్తింపఁజేయ సమర్థంబగు; నీ దివ్యలీలావతారంబులం గలుగు కీర్తియను ప్రదీపంబు ప్రజ్వలింపఁజేసి కృపసేయుదట్టి నీకు నమస్కరించెద; నదిగావున నీ ప్రపంచంబున నీ యెఱుంగని యర్థంబు గలదె?” యని కృష్ణునకు నారదుం డిట్లనియె.
టీకా:
దేవా = భగవంతుడా; విశ్వ = ప్రపంచ; నిర్మాణ = సృష్టికి; కర్తవు = కారణభూతుడవు; ఐ = అయ్యి; మాయివి = మాయ కలవాడవు; ఐ = అయ్యి; సకల = సమస్తమైన {సకలకార్య - శ్లో. కార్యోపాధిర యం జీవః, కారణోపాధిరీశ్వరః.}; కార్య = పనులను; ఉత్పాదనాది = సృష్ట్యాది కలుగజేయు; శక్తి = సామర్థ్యము; యుక్తుండవు = కలిగినవాడవు; ఐ = అయ్యి; పావకుండు = అగ్ని; దారువులు = చెట్లు; అందున్ = అందు; అంతర్హిత = కనబడకుండా అంతర్లీనముగా; ప్రకాశుండు = ఉండువాడు; ఐ = అయ్యి; ఉన్న = ఉన్నట్టి; చందంబునన్ = విధముగా; వర్తించుచున్న = మెలగుచున్న; నీదు = నీ యొక్క; దురత్యయంబు = ఎందును చెడనిది; అయిన = ఐన; మాయా = మాయలు; శతంబులన్ = అనేకములు; పెక్కు = పలు; మాఱులు = సార్లు; పొడగంటిని = చూసితిని; ఇదియున్ = ఇదికూడ; నేను = నా; కున్ = కు; అద్భుతంబు = వింతేమి; కాదు = కాదు; అదియునున్ = అంతే; కాక = కాకుండా; నీ = నీ యొక్క; సంకల్పంబునన్ = తలంపుచేత; జగంబు = లోకము; ఉద్భవంబు = సృష్టింపబడినది; ఐ = అయ్యి; భవత్ = నీ యొక్క; పరతంత్రంబున్ = అధీనమున నున్న తంత్రము కలది; అగునట్టి = ఐనట్టి; నీ = నీ; కున్ = కు; ఇష్టంబు = ప్రియమైనట్టిది; ఐన = అయిన; వస్తువు = వస్తువు; సాధుతరంబు = మిక్కిలి చక్కగా (సాధు – సాధుతరము – సాధుతమము); తెలియన్ = ఎరుగుటకు; ఎవ్వండు = ఎవరు మాత్రము; సమర్థుండు = శక్తి కలవాడు; ఏ = ఏ; పదార్థంబు = వస్తువు; ప్రమాణ = వేదశాస్త్రప్రమాణ; మూలంబునన్ = వలన; తోచున్ = తెలియబడునో; అదియునున్ = అదికూడ; లోక = లోకమునందు; విచక్షణుండవు = నేర్పరివి; ఐన = అయిన; నీదు = నీ యొక్క; రూపంబున్ = స్వరూపము; మఱియును = ఇంతేకాక; ముక్తి = మోక్షమునకు; మార్గంబున్ = దారిని; ఎఱుంగక = తెలిసికొనలేక; సంసార = సంసారము నందు; పరవశులు = లాలస కలవారు; ఐన = అయి ఉండు; జీవుల = ప్రాణుల; మాయా = అఙ్ఞానము అను; అంధకారంబు = చీకటిని; నివర్తింపన్ = తొలగింపజేయుట; చేయన్ = చేయుటకు; సమర్థంబు = శక్తి కలది; అగు = ఐన; నీ = నీ యొక్క; దివ్య = అప్రాకృతమైన; లీలా = విలాసముల; అవతారంబులన్ = రామకృష్ణాది అవతారములలో; కలుగు = కలిగెడి; కీర్తి = యశస్సు; అను = అనెడి; ప్రదీపంబు = మంచిదీపమును; ప్రజ్వలింపన్ = వెలుగునట్లు; చేసి = చేసి; కృపచేయుదు = అనుగ్రహింతువు; అట్టి = అటువంటి; నీ = నీ; కున్ = కు; నమస్కరించెదన్ = నమస్కారము చేసెదను; అదికావున = కాబట్టి; ఈ = ఈ; ప్రపంచంబునన్ = లోకము నందు; నీ = నీకు; ఎఱుంగని = తెలియని; అర్థంబున్ = విషయము; కలదె = ఉన్నదా, లేదు; అని = అని పలికి; కృష్ణున్ = కృష్ణుని; కున్ = కి; నారదుండు = నారదుడు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియెన్ = పలికెను.
భావము:
“శ్రీకృష్ణభగవాన్! నీవు జగత్తు సృష్టించేవాడవు; మాయా మయుడవు; సర్వకార్యాలూ నిర్వర్తించే శక్తి సంపన్నుడవు. అరణికఱ్ఱలో అగ్ని అంతర్లీనంగా ప్రకాశించే రీతిన నీవు ప్రవర్తిస్తుంటావు. గుర్తింపసాధ్యంకాని నీ అశేషమాయా విశేషాలను ఎన్నోమార్లు కన్నాను. నీ సంకల్పంతోటే ఈ ప్రపంచం పుడుతుంది. నీకు లోబడి ఉంటుంది. ఈ లోకంలో నీకిష్టమైన వస్తువేదో తెలుసుకోవడం ఎవరికీ సాధ్యంకాదు. ప్రమాణమూలంగాతోచే పదార్థాలన్నీ నీ రూపాలే. నీ రూపం ముక్తిసాధనరహస్యం తెలుసుకోలేక సంసారంలోపడి మాయాంధకారంలో కొట్టుమిట్టాడుతున్న వారిని సముద్ధరించడానికి సమర్థమైనది. నీ దివ్యలీలావతారాల కీర్తిని ప్రదీప్తం జేస్తూ ముక్తిమార్గాన్ని అనుగ్రహిస్తూ ఉంటావు. అలాంటి నీకు నమస్కరిస్తున్నాను. ఈ ప్రపంచంలో నీకు తెలియని విషయం లేదు కదా.” అని నారదుడు తిరిగి ఇలా అన్నాడు.
- ఉపకరణాలు:
"అయినను వినిపింతు నవధరింపుము దేవ!-
పాండుతనూజుండు పారమేష్ఠ్య
కామానుమోదియై కావింప నున్నాఁడు-
రాజసూయమహాధ్వరంబు నిష్ఠ
ఠవణింప లోకవిడంబనార్థము గాక-
పరికింపఁ దన కాత్మబంధువుఁడవు,
భక్తవత్సలుఁడవు, పరమపూరుషుఁడవు-
యజ్ఞరక్షకుఁడవు, యజ్ఞభోక్త
- ఉపకరణాలు:
వగు భవత్సేవ చాలదే సుగతి వడయ?
నైన నీ మేనబావ ధర్మాత్మజుండు
అతని యజ్ఞంబు రక్షింప నంబుజాక్ష!
వలయు విచ్చేయు మచటికి వలను మెఱసి.
టీకా:
అయినను = అయినప్పటికి; వినిపింతున్ = చెప్పెదను; అవధరింపుము = వినుము; దేవ = కృష్ణా; పాండుతనూజుండు = ధర్మరాజు; పారమేష్ఠ్య = బ్రహ్మలోకమును; కామ = ఆకాంక్షను; అనుమోది = కోరువాడు; ఐ = అయ్యి; కావింపనున్నాడు = చేయబోతున్నాడు; రాజసూయ = రాజసూయము అను; మహా = గొప్ప; అధ్వరంబున్ = యజ్ఞమును; నిష్ఠన్ = శ్రద్ధగా; ఠవణింపన్ = ప్రవర్తిల్లచేయుట; లోక = లోకాచారమును; విడంబన = అనుసరించుట; అర్థంబు = కోసము; కాక = అంతే తప్పించి; పరికింపన్ = విచారించగా; తన = అతని; కున్ = కి; ఆత్మబంధువు = దగ్గరిచుట్టమవు; భక్త = భక్తుల ఎడ; వత్సలుడవు = వాత్సల్యము కలవాడ; పరమ = సర్వోత్కృష్ణమైన; పూరుషుడవు = పురుషుడవు, కారణభూతుడువు; యజ్ఞ = యజ్ఞములను; రక్షకుడవు = కాపాడువాడవు; యజ్ఞ = యజ్ఞ ఫలమును; భోక్తవు = పరిగ్రహించు వాడవు; అగు = ఐన; భవత్ = నీ యొక్క; సేవ = సేవ; చాలదే = సరిపడదా, సరిపడును; సుగతిన్ = సద్గతిని; పడయన్ = పొందుటకు; ఐనన్ = అయినను; నీ = నీ యొక్క; మేనబావ = మేనత్తకొడుకు; ధర్మాత్మజుండు = ధర్మరాజు; అతనిన్ = అతని యొక్క; యఙ్ఞంబున్ = యజ్ఞమును; రక్షింపన్ = కాపాడుట; అంబుజాక్ష = కృష్ణా; వలయున్ = చేయవలెను; విచ్చేయుము = పొమ్ము; అచటి = అక్కడి; కిన్ = కి; వలనుమెఱసి = వైభవముప్రకాశింపగా.
భావము:
“ఓ కృష్ణమహాప్రభు! కమలాక్షా! నీకు తెలియనిది ఏమీ లేకపోయినా, ఒక విషయం విన్నవిస్తాను, విను. ధర్మరాజు బ్రహ్మలోకమును ఆశించి రాజసూయయాగం చేయబోతున్నాడు. పరికించి చూస్తే, భక్తవత్సలుడవూ; పరమపురుషుడవూ; రక్షకుడవూ; యజ్ఞభోక్తవూ; ఫలప్రదాతవూ; ఆత్మబంధుడవూ అయిన నీ సేవ చాలదా సమస్త సౌభాగ్యాలు పొందటానికి. అయినా అతడు యజ్ఞంచేయాలని అనుకోవడం లోకాచారాన్ని అనుకరించం కోసమే తప్ప మరొకటి కాదు. నీ మేనబావ ధర్మజుడు. ఆయన చేయబోయే యజ్ఞాన్ని రక్షించడానికి నీవు రావలసి ఉంది.
- ఉపకరణాలు:
నీ పేరు వినిన నొడివినఁ
బాపంబులు దూలిపోవు పద్మాక్ష! జగ
ద్దీపక! నీ దర్శనమున
నేపారవె భక్తజనుల కిహపరసుఖముల్‌.
టీకా:
నీ = నీ యొక్క; పేరు = నామములను; వినినన్ = విన్నంతన; ఒడివినన్ = చెప్పినంతను; పాపంబులు = పాపములు; తూలిపోవు = తొలగును; పద్మాక్ష = కృష్ణా; జగత్ = జగత్తును; దీపక = కాంతివంతము చేయువాడ; నీ = నీ యొక్క; దర్శనమునన్ = దర్శనము వలన; ఏపారవె = పొంగిపొర్లవే; భక్త = భక్తులైన; జనుల = వారి; కిన్ = కి; ఇహ = ఈ లోకపు; పర = పర లోకపు; సుఖముల్ = సౌఖ్యములు.
భావము:
ఓ కలువల వంటి కన్నులున్న కన్నయ్యా! విశ్వజ్యోతీ! నీ నామస్మరణం చేసినా, విన్నా పాపాలు అన్నీ తొలగిపోతాయి. నీ దర్శనమాత్రం చేతనే భక్తలకు ఇహపరసౌఖ్యాలు సంసిద్ధిస్తాయి.
- ఉపకరణాలు:
భవదీయోజ్జ్వలకీర్తి దిగ్వితతులన్ భాసిల్లు యుష్మత్పదో
ద్భవనైర్మల్యజలంబు లుత్కలికఁ బాతాళంబునం బాఱు భో
గవతీ నామమునం దనర్చి ధరణిం గంగానదీరూపమై
దివి మందాకినియై జగత్త్రయమునం దీపించుఁ గాదే? హరీ!
టీకా:
భవదీయ = నీ యొక్క; ఉజ్జ్వల = ప్రకాశించునట్టి; కీర్తి = యశస్సు; దిక్ = దిక్కుల; వితతులన్ = సమూహము లందు; భాసిల్లున్ = విరాజిల్లును; యుష్మత్ = నీ యొక్క; పద = పాదము లందు; ఉద్భవ = పుట్టిన; నైర్మల్య = నిర్మలత్వము కల; జలంబులున్ = నీళ్ళు; ఉత్కలికన్ = కుతూహలముచో; పాతాళంబునన్ = పాతాళలోకమున; పాఱున్ = పారుతాయి; భోగవతీ = భోగవతి అను {భోగవతి - పాతాళలోకమున పారు గంగ}; నామమునన్ = పేరుతో; తనర్చి = అతిశయించి; ధరణిన్ = భూలోకమున; గంగానదీ = గంగానదీ; రూపము = రూపము కలది; ఐ = అయ్యి; దివిన్ = స్వర్గమునందు; మందాకిని = మందాకిని {మందాకిని - దివిని పారు గంగ}; ఐ = అయ్యి; జగత్రయమునన్ = ముల్లోకము లందు; దీపించున్ = ప్రకాశించును; కాదే = కదా; హరీ = కృష్ణా.
భావము:
శ్రీకృష్ణా! నీ కీర్తిదిగంతాలను ప్రకాశింపచేస్తుంది. నీ పాదాలనుండి ప్రభవించిన పవిత్రజలం పాతాళంలో భోగవతి అనే పేరుతోనూ, భూలోకంలో గంగానదీ రూపంతోనూ, స్వర్గంలో మందాకినీ నామంతోనూ ప్రవహిస్తూ ముల్లోకాలలోనూ ప్రకాశిస్తూ ఉంటుంది.
- ఉపకరణాలు:
ఆ మఖవేళ సమస్త ధ
రామండలిఁ గల్గు మేటిరాజులు మౌని
స్తోమంబును భవదీయ మ
హామహిమముఁ జూచి సత్కృతార్థతఁ బొందన్."
టీకా:
ఆ = ఆ యొక్క; మఖ = యజ్ఞ; వేళన్ = సమయము నందు; సమస్త = సమస్తమైన; ధరామండలిన్ = భూచక్రమున; కల్గు = ఉండు; మేటి = గొప్ప; రాజులు = రాజులు; మౌని = మునుల; స్తోమంబును = సమూహము; భవదీయ = నీ యొక్క; మహా = గొప్ప; మహిమమున్ = మహత్మ్యమును; చూచి = చూసి; సత్కృతార్థతన్ = మిక్కిలిధన్యత్వమును; పొందన్ = పొందుట.
భావము:
ధర్మరాజు చేసే యజ్ఞ సందర్భంగా భూమండలంమీద ఉన్న మహారాజులు మునీశ్వరులూ అందరూ నీ మహామహిమను దర్శించి ధన్యులు అవుతారు.”
- ఉపకరణాలు:
కల" రని చెప్పిన నమ్ముని
పలుకులకు ముదంబు నొంది పంకజనాభుం
డెలనవ్వు మొగమునకుఁ జెలు
వొలయఁగఁ బాటించి యుద్ధవున కిట్లనియెన్.
టీకా:
కలరు = చెందగలరు; అని = అని; చెప్పినన్ = చెప్పగా; ఆ = ఆ; ముని = నారదుని; పలుకులు = మాటలు; కున్ = కు; ముదంబున్ = సంతోషమును; ఒంది = పొంది; పంకజనాభుండు = కృష్ణుడు; ఎలనవ్వు = చిరునవ్వు; మొగమునన్ = ముఖము నందు; చెలువ = అందము; ఒలయగన్ = వ్యాపించగా; పాటించి = పొంది; ఉద్ధవున్ = ఉద్ధవున; కిన్ = కి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియెన్ = పలికెను.
భావము:
ఇలా పలికిన నారదుడి మాటలు వినిన శ్రీకృష్ణుడు సంతోషించి చిరునవ్వుతో ఉద్ధవుడితో ఇలా అన్నాడు...
- ఉపకరణాలు:
"ఉద్ధవ! మహిత వివేక స
మిద్ధవచోవిభవ! కార్య మేగతి నడచున్
వృద్ధవరానుమతంబుగ
బోద్ధవ్యము గాఁగఁ జెప్పు పురుషనిధానా!
టీకా:
ఉద్ధవ = ఉద్ధవుడా; మహిత = గొప్ప; వివేక = తెలివిచేత; సమిద్ధ = మిక్కిలిశ్లాఘ్యనీయమైన; వచః = మాటలయొక్క; విభవ = వైభవము కలవాడా; కార్యము = చేయవలసిన పని; ఏ = ఏ; గతిన్ = విధముగా; నడచున్ = చేయవలెను; వృద్ధ = పెద్దలచే; వర = ఉత్తమమైన; అనుమతంబుగన్ = అంగీకారము కలదిగా; బోద్ధవ్యము = బోధపడినది; కాగన్ = అగునట్లు; చెప్పు = తెలియచెప్పుము; పురుష = పురుషులలో; నిధానా = శ్రేష్ఠా.
భావము:
“వివేక, వాక్చాతుర్యాలు కల ఉద్ధవా! పెద్దల సమ్మతించే సరళిలో ఆలోచించి ప్రస్తుత కర్తవ్యం ఏమిటో బాగా అర్థం అయ్యేలా వివరించు.
- ఉపకరణాలు:
అనఘచారిత్ర! నీవు మా యక్షియుగము
వంటివాఁడవు మనకు నవశ్య మగుచుఁ
జేయఁ దగినట్టి కార్యంబుఁ జెప్పు నీవు
ఏమి పంచినఁ గావింతు నిద్ధచరిత! "
టీకా:
అనఘ = పుణ్య; చారిత్ర = నడవడిక కలవాడా; నీవు = నీవు; మా = మా; అక్షి = కన్నుల; యుగము = జంట; వంటి = వంటి; వాడవు = వాడవు; మన = మన; కున్ = కు; అవశ్యము = అవసరమైనది; అగుచున్ = ఔతు; చేయన్ = చేయుటకు; తగినట్టి = తగినట్టి; కార్యంబున్ = పనిని; చెప్పు = చెప్పుము; నీవు = నీవు; ఏమి = ఏది; పంచినన్ = చేయమని నదానినే; కావింతున్ = చేసెదను; ఇద్ధచరిత = శ్లాఘనీయమైన నడవడి కలవాడా.
భావము:
ఓ పుణ్యాత్ముడా! నీవు మాకు మంత్రాంగము చెప్పువాడవు. ఇప్పుడు మనం చేయవలసిన, చేయతగిన కార్యాన్ని వెల్లడించు. నీవు ఎలా చెప్తే నేను అలాగే చేస్తాను.”
- ఉపకరణాలు:
అని సర్వజ్ఞుండైన హరి యజ్ఞుండ పోలెఁ దన్ను నడిగినఁ బురుషోత్తముని భాషణంబులకు మనంబున సంతసిల్లి, యతని పాదంబులు దన మనంబున నిడికొని, “వృద్ధానుమతంబుగా నా యెఱింగిన తెఱంగు విన్నవించెద నవధరింపుము; దేవా! దేవముని చెప్పినట్లు భవదీయ భక్తుండైన యుధిష్ఠిరు యాగపాలనంబు సేయం గైకొనుట కార్యం; బదియునుంగాక నిఖిల దిగ్విజయ మూలంబగు రాజసూయ కృత్యంబునందు జరాసంధ మర్దనంబును, నతనిచే బద్ధులైన రాజులం గారాగృహ విముక్తులం గావించుటయుం జేకూరు; నదియునుం గాక నాగాయుతసత్త్వుండును, శతాక్షౌహిణీ బలాన్వితుండును నగు మాగధుని వధియింప మన ప్రభంజననందనుండు గాని యొండొరులు సమర్థలుగా; రట్లగుట నతండు భూసురు లేమి గోరిన, నయ్యర్థంబు వృథసేయక యిచ్చుం; గావున గపటవిప్రవేషంబునం జని యా జరాసంధుని నాహవ భిక్షవేఁడి, భవత్సన్నిధానంబున నప్పవమానతనయుం డతని వధియించునట్టి కార్యంబుసేఁత బహుళార్థసాధనంబగు” నని పలికిన నారదుండును యాదవ జనంబులును సభ్యులునుం బొగడి; రంత.
టీకా:
అని = అని; సర్వఙ్ఞుండు = అన్ని తెలిసినవాడు; ఐనన్ = అయినట్టి; హరి = కృష్ణుడు; అఙ్ఞుండు = ఏమి తెలియనివాని; పోలెన్ = వలె; తన్నున్ = తనను; అడిగినన్ = అడుగగా; పురుషోత్తముని = కృష్ణుని; భాషణంబులు = మాటల; కున్ = కు; మనంబునన్ = మనసు నందు; సంతసిల్లి = సంతోషించి; అతని = అతని యక్క; పాదంబులున్ = పాదములను; తన = తన; మనంబునన్ = మనస్సునందు; ఇడికొని = ఉంచుకొని; వృద్ధ = పెద్దలకు; అనుమతంబు = అంగీకారము; కన్ = అగునట్లు; నా = నేను; ఎఱింగిన = తెలిసిన; తెఱంగునన్ = విధముగా; విన్నవించెదన్ = చెప్పెదను; అవధరింపుము = వినుము; దేవా = ప్రభూ; దేవముని = నారదుడు; చెప్పినట్లు = చెప్పినవిధముగా; భవదీయ = నీ యొక్క; భక్తుండు = భక్తుడు; ఐన = అయిన; యుధిష్ఠిరున్ = ధర్మరాజు యొక్క {యుధిష్ఠిరుడు - ధర్మరాజు అసలుపేరు, పాండురాజు పెద్దకొడుకు}; యాగ = యాగమును; పాలనంబు = నడిపించుట; చేయన్ = చేసెడి బాధ్యత; కైకొనుట = వహించుట; కార్యంబున్ = తగినపని; అదియునున్ = అంతే; కాక = కాకుండా; నిఖిల = ఎల్ల; దిక్ = దిక్కులను; విజయ = గెలుచుట; మూలంబు = ముఖ్యమైనదిగా; అగు = కల; రాజసూయ = రాజసూయము అను; కృత్యంబున్ = యజ్ఞము; అందున్ = లో; జరాసంధ = జరాసంధుని; మర్దనంబున్ = చంపుట; అతని = అతని; చేన్ = చేత; బద్ధులు = బంధింపబడినవారు; ఐన = అగు; రాజులన్ = రాజులను; కారాగృహ = చెరసాలనుండి; విముక్తులన్ = విడుదలైనవారిగా; కావించుటయు = చేయుట; చేకూరున్ = సిద్ధించును; అదియునున్ = అంతే; కాక = కాకుండా; నాగ = ఏనుగులు; అయుత = పదివేలసంఖ్యగల (10000); సత్వుండును = బలము కలవాడు; శత = నూరు (100); అక్షౌహిణీ = అక్షౌహిణుల; బలా = సైనికబలముతో; అన్వితుండును = కూడి ఉన్నవాడు; అగు = ఐన; మాగధుని = మగధాధీశుని, జరాసంధుని; వధియింపన్ = చంపుటకు; మన = మన యొక్క; ప్రభంజననందనుండు = భీమసేనుడే {ప్రభంజన నందనుడు - ప్రభంజన (వాయుదేవుని) నందనుండు, భీముడు}; కాని = తప్పించి; ఒఁడొరులు = మరొకరు; సమర్థులు = శక్తి గలవారు; కారు = కారు; అట్లు = అలా; అగుటన్ = అగుటచేత; అతండు = అతను; భూసురులు = విప్రులు {భూసురులు - భూమిపైని దేవతలు, బ్రాహ్మణులు}; ఏమి = దేనిని; కోరినన్ = అడిగినను; ఆ = ఆ యొక్క; అర్థంబున్ = వస్తువును; వృథ = వ్యర్థము; చేయక = చేయకుండా; ఇచ్చున్ = ఇచ్చును; కపట = మాయా; విప్ర = బ్రాహ్మణుల; వేషంబునన్ = వేషములతో; చని = వెళ్ళి; ఆ = ఆ యొక్క; జరాసంధునిన్ = జరాసంధుని; ఆహవ = యుద్ధము అను; భిక్షన్ = భిక్ష; వేడి = కోరి; భవత్ = నీ యొక్క; సన్నిధానంబునన్ = ఎదుట; ఆ = ఆ ప్రసిద్ధుడైన; పవమానతనయుండు = భీమసేనుడు {పవమాన తనయుడు - వాయుదేవుని కొడుకు, భీముడు}; వధియించునట్టి = చంపెడి; కార్యంబున్ = పని; చేతన్ = వలన; బహుళ = అనేకమైన; అర్థ = ప్రయోజనములు; సాధనంబు = సాధించుట; అగును = సంభవించును; అని = అని; పలికినన్ = చెప్పగా; నారదుండును = నారదుడు; యాదవ = యాదవ; జనంబులును = వంశస్థులు; సభ్యులును = సభలోనివారు; పొగిడిరి = శ్లాఘించిరి; అంత = పిమ్మట;
భావము:
ఇలా సర్వజ్ఞుడైన కృష్ణుడు అమాయకుడిలా ఉద్ధవుడిని ప్రశ్నించాడు. అందుకు ఉద్ధవుడు ఎంతో సంతోషించి, శ్రీకృష్ణుడి పాదాలను మనసులో ధ్యానించుకుని ఇలా అన్నాడు. “దేవా! పెద్దలు సమ్మతించేలా నాకు తెలిసిన విధానం వివరిస్తాను. చిత్తగించండి నారదుడు చెప్పినట్లుగా మీ భక్తుడైన ధర్మరాజు చేయబోయే యజ్ఞాన్ని రక్షించడం ఆవశ్యం కర్తవ్యం. సమస్త దిక్కులనూ జయించడానికి మూలమైన రాజసూయయాగ సందర్భంలో జరాసంధుణ్ణి సంహరించటం. వాడిచేత బంధించబడ్డ రాజులను చెరనుండి విముక్తులను చేయడం కూడా సిద్ధిస్తుంది. అంతేకాకుండా, పదివేల ఏనుగుల బలం కలవాడూ నూరు అక్షౌహిణుల సైన్యంకలిగిన జరాసంధుణ్ణి చంపడానికి మన భీమసేనుడు తప్ప మరింకెవరూ సమర్థులు కారు. బ్రాహ్మణులు ఏమికోరినా జరాసంధుడు కాదనకుండా ఇస్తాడు. కాబట్టి, కపట బ్రాహ్మణవేషాలతో వెళ్ళి ఆజరాసంధుణ్ణి యుద్ధభిక్ష యాచించి మన భీమసేనుడి ద్వారా వాడిని సంహరించడం జరిగితే సకల ప్రయోజనాలను సాధించినట్లు అవుతుంది.” ఇలా పలికిన ఉద్ధవుడి మాటలు విని నారదుడూ యాదవులూ అందరూ పొగిడారు. ఆ సమయంలో.....
- ఉపకరణాలు:
తరల విచిత్రక స్థగిత ప్రభావలిఁ-
దనరారు గరుడకేతనము వెలుఁగఁ
గాంచన చక్ర సంఘటిత ఘంటా ఘణ-
ఘణ నినాదముల దిక్కరులు బెదర
సలలిత మేఘ పుష్పక వలాహక శైబ్య-
సుగ్రీవ తురగవిస్ఫురణ దనర
బాలసూర్యప్రభా భాసమానద్యుతి-
దిగ్వితానం బెల్ల దీటుకొనఁగఁ
- ఉపకరణాలు:
బ్రకటరుచి నొప్పు తేరు దారుకుఁడు దేర
నెక్కి వెడలెడు నపుడు పెంపెనయఁ జెలఁగె
శంఖ కాహళ పటహ నిస్సాణ డిండి
మాది రవములు భరితదిగంతములుగ.
టీకా:
తరల = చలించుచున్న; విచిత్రక = విశిష్ట చిత్రములచే; స్థగిత = కప్పబడిన; ప్రభావలిన్ = కాంతుల సమూహముచేత; తనరారు = అతిశయించు; గరుడ = గరుడ చిహ్నము కల; కేతనము = జండా; వెలుగన్ = ప్రకాశించుచుండగా; కాంచన = బంగారు; చక్ర = చక్రములందు; సంఘటిత = కూర్చబడిన; ఘంటా = గంటల యొక్క; ఘణఘణ = గణగణ అను; నినాదములన్ = ధ్వనులతో; దిక్ కరులు = దిగ్గజములు; బెదరన్ = భయపడుతుండగా; సలలిత = మనోజ్ఞత్వముకల; మేఘ = మేఘ; పుష్పక = పుష్పక; వలాహక = వలాహక; శైబ్య = శైబ్య; సుగ్రీవ = సుగ్రీవ; తురగ = గుర్రముల; విస్ఫురణన్ = విశిష్టముగా కనబడుటచే; తనరన్ = చక్కగానుండగా; బాలసూర్య = ప్రాతఃకాలపు; సూర్య = సూర్యుని; ప్రభా = ప్రకాశమువలె; భాసమాన = ప్రకాశింస్తున్న; ద్యుతి = కాంతి; దిక్ = దిక్కుల; వితానంబు = సమూహము; ఎల్లన్ = అన్నిటి యందు; దీటుకొనగన్ = వ్యాపించగా; ప్రకట = ప్రసిద్ధమైన; రుచిన్ = కాంతిచేత; ఒప్పు = చక్కగానున్న; తేరున్ = రథమును; దారుకుడు = దారుకుడు {దారుకుడు - కృష్ణుని రథసారథి}; తేరన్ = తీసుకురాగా; ఎక్కి = ఎక్కి; వెడలెడు = బయలుదేరు; అపుడు = సమయమునందు; పెంపు = అతిశయము; ఎనయన్ = కూడునట్లు; చెలగెన్ = మోగినవి; శంఖ = శంఖములు; కాహళ = బాకాలు; పటహ = తప్పెటలు; నిస్సాణ = చర్మవాద్యవిశేషము; డిండిమ = డిండిమ; ఆది = మున్నగువాని; రవములు = శబ్దములుతో; భరిత = నిండిన; దిక్ = దిక్కుల; అంతములుగ = చివరలు కలుగునట్లు.
భావము:
స్వచ్చంగా రచింపబడిన తళతళ ప్రకాశించే గరుడధ్వజంతోనూ దిగ్గజాలను సైతం బెగ్గడిల్ల చేసే బంగారు చక్రాలకు కట్టిన గంటల గణగణ శబ్దాలతోనూ మంచి వేగం కలిగిన మేఘపుష్పం, వలాహకం, శైబ్యం, సుగ్రీవం అనే నాలుగు గుఱ్ఱాలతోనూ ఉదయసూర్యుని కాంతిని ధిక్కరించే దిగంత విశ్రాంత కాంతులతోనూ విలసిల్లే రథాన్ని దారకుడు సిద్దంచేసి తీసుకు వచ్చాడు. శ్రీకృష్ణుడు ఆ రథాన్ని అధిరోహించి బయలుదేరాడు. ఆ సమయంలో శంఖ బాక తప్పెట నిస్సాణ మున్నగు వాద్యాల శబ్దాలు నలుదెసలా నిండాయి.
- ఉపకరణాలు:
మనుజేశ్వరునకుఁ దాలాం
కునకును గురువృద్ధజనులకునుఁ జెప్పి ప్రియం
బున ననుపఁ గాంచనస్యం
దన సామజ వాజి భటకదంబము గొలువన్.
టీకా:
మనుజేశ్వరునన = ఉగ్రసేనమహారాజున; కున్ = కు; తాలంకున = బలరాముని; కును = కు; గురు = పూజ్యులకు; వృద్ధ = పెద్దవారి; కును = కి; చెప్పి = చెప్పి; ప్రియంబునన్ = ప్రీతితో; అనుపన్ = పంపగా; కాంచన = బంగారు; స్యందన = రథములు; సామజ = ఏనుగులు; వాజి = గుఱ్ఱములు; భట = బంటుల; కదంబము = సమూహము; కొలువన్ = సేవించుచుండగా.
భావము:
ఉగ్రసేన మహారాజుకీ, అన్న బలరాముడికీ, గురువులకూ, పెద్దలు అందరికీ చెప్పి, ఆదరంతో వారు తనను సాగనంపగా చతురంగబల సమేతుడై శ్రీకృష్ణుడు బయలుదేరాడు.
- ఉపకరణాలు:
వంది మాగధ సూత కైవారరవము
వసుమతీసురకోటి దీవనల మ్రోఁత
లనుగమింపంగ సతులు సౌధాగ్రశిఖర
జాలములనుండి ముత్యాలశాస లొలుక.
టీకా:
వంది = స్తుతిపాఠకుల; మాగధ = వంశావళి చదువువారి; సూత = భట్రాజుల; కైవార = స్తోత్రముల యొక్క; రవము = ధ్వని; వసుమతీసుర = విప్రుల; కోటి = సమూహము; దీవనల = ఆశీర్వచనముల; మ్రోతలను = ధ్వనులను; అనుగమింపన్ = కలిసిపోతుండగా; సతులు = స్త్రీలు; సౌధ = భవనముల; అగ్ర = మీది; శిఖర = పై; జాలముల = కిటికీల; నుండి = నుండి; ముత్యాల = ముత్యాల; శాసలు = తలంబ్రాలు; ఒలుకన్ = చల్లుచుండగా.
భావము:
వందిమాగధుల, సూతజనుల పొగడ్తలూ; బ్రాహ్మణుల ఆశీర్వాదాలూ అతిశయిస్తుండగా; పుర స్త్రీలు మేడలమీద నుంచి ముత్యాల అక్షతలు చల్లుతుండగా; శ్రీకృష్ణుడు ముందుకు సాగాడు.
- ఉపకరణాలు:
లీలం జని కృష్ణుఁడు వా
హ్యాలిన్ నవకుసుమ ఫలభరానత శాఖా
లోల ఘనసారసాల ర
సాలవనస్థలములందుఁ జతురత విడిసెన్.
టీకా:
లీలన్ = విలాసముగా; చని = వెళ్ళి; కృష్ణుడు = కృష్ణుడు; వాహ్యాలిన్ = విహారమునకు; నవ = తాజా; కుసుమ = పూల; ఫల = పండ్ల; భరా = బరువుతో; ఆనత = వంగిన; శాఖా = కొమ్మలతో; లోలన్ = చలించుచున్న; ఘనసార = కర్పూరపుచెట్లు; సాల = మద్దిచెట్లు; రసాల = మామిడిచెట్ల; వన = తోటల; స్థలములు = ప్రదేశముల; అందున్ = లో; చతురతన్ = చాతుర్యముతో; విడిసెన్ = విడిదిచేసెను.
భావము:
ఇలా విలాసంగా వ్యాహాళిగా బయలుదేరిన శ్రీకృష్ణుడు ఫలపుష్పభరితమైన తీయని మామిడిచెట్లు మద్ధిచెట్లుతో అలరారే ఉద్యానవనాలలో విడిది చేసాడు.
- ఉపకరణాలు:
అట్టి యెడ సరోజనాభు శుద్ధాంతంబున.
టీకా:
అట్టి = అటువంటి; ఎడన్ = సమయము నందు; సరోజనాభు = కృష్ణుని; శుద్దాంతంబునన్ = అంతఃపురము నందు.
భావము:
అలా శ్రీకృష్ణులవారు ప్రయాణమైన ఆ సమయంలో...
- ఉపకరణాలు:
వికచమరంద నవీన సౌరభ లస-
న్మందార కుసుమదామములు దుఱిమి
చారు సుగంధ కస్తూరికా ఘనసార-
మిళిత చందనపంక మెలిమి నలఁది
కనక కుండల రణత్కంకణ నూపుర-
ముద్రికాభూషణములు ధరించి
యంచిత ముక్తాఫలాంచల మృదుల ది-
వ్యాంబరములు సెలువారఁ గట్టి
- ఉపకరణాలు:
యర్ధచంద్రుని నెకసక్కె మాడునట్టి
యలికఫలకలఁ దిలకము లలరఁ దీర్చి
పెంపు దీపింప నుడురాజబింబముఖులు
నవచతుర్విధ శృంగార మవధరించి.
టీకా:
వికచ = వికసించిన; మరంద = పూతేనె యొక్క; నవీన = నూతనములైన; సౌరభ = పరిమళములచేత; లసత్ = ఒప్పుచున్న; మందార = మందారపూల; కుసుమ = పూల; దామములు = దండలు; తుఱిమి = కొప్పులో పెట్టుకొని; చారు = చక్కటి; సుగంధ = మంచి పరిమళములు కల; కస్తూరికా = కస్తూరితో; ఘనసార = కర్పూరముతో; మిళిత = కలుపబడిన; చందన = మంచిగంధము; పంకము = మైపూత, గుజ్జు; ఎలమిన్ = సంతోషముతో; అలది = రాసుకొని; కనక = బంగారు; కుండల = చెవికుండలములు; రణత్ = ధ్వనిస్తున్న; కంకణ = చేతిగాజులు; నూపుర = కాలి అందెలు; ముద్రికా = ఉంగరములు; భూషణములు = ఆభరణములు; ధరించి = ధరించి; అంచిత = మనోజ్ఞములైన; ముక్తాఫల = ముత్యాల; అంచల = అంచులు కలిగిన; మృదుల = మెత్తని; దివ్య = గొప్ప; అంబరములున్ = వస్త్రములు; చెలువార = అందగించునట్లు; కట్టి = కట్టుకొని; అర్ధచంద్రుని = అర్ధచంద్రబింబమును (సప్తమినాటి); ఎకసక్కెములాడునట్టి = పరిహసించెడి; అలికఫలకలన్ = నొసటిపట్టెలందు; తిలకముల్ = తిలకంబొట్లు; అలరన్ = చక్కగా; తీర్చి = చక్కగాపెట్టుకొని; పెంపు = ఘనత; దీపింపన్ = ప్రకాశింపగా; ఉడురాజబింబముఖులు = స్త్రీలు {ఉడురాజబింబముఖులు - ఉడురాజు (నక్షత్రములరాజు, చంద్రుని)బింబము వంటి ముఖము కలవారు, స్త్రీలు}; నవ = కొత్తవియైన; చతుః = నాలుగు {చతుర్విధశృంగారములు - 1వస్త్రములు 2భూషణములు 3చందనము 4పుష్పము అను నాలుగు రకముల అలంకారములు}; విధ = విధములైన; శృంగారము = అలంకారము; అవధరించి = చేసుకొని.
భావము:
శ్రీకృష్ణుడి అంతఃపురకాంతలు మకరందాలుచిందుతూ సుగంధాలు వెదజల్లుతున్న వికసించిన మందారపూల హారాలు ధరించి; పరిమళభరితమైన కస్తూరి పచ్చకర్పూరంతో మేళవించిన మంచిగంధం మైపూతలు పూసుకుని; కంకణాలూ, కడియాలూ, ఉంగరాలూ, కుండలాలూ మున్నగు బంగారు ఆభరణాలు ధరించి; అంచులలో ముత్యాలు అలంకరించిన మెత్తని పట్టుచీరలు కట్టుకుని; అర్ధచంద్రబింబం వంటి నుదుట తిలకం పెట్టుకుని; ఎన్నో రకాల అలంకారాలతో నళినలోచనుని దగ్గరకు వచ్చారు.
- ఉపకరణాలు:
జలజలోచను కడకు నుత్కలికతోడఁ
దనరు శిబికల నెక్కి నందనులుఁ దాముఁ
గనఁగ నేతేరఁ బ్రతిహారజనులు వేత్ర
కలితులై పౌరులను నెడగలుగ జడియ.
టీకా:
జలజలోచను = కృష్ణుని; కడ = వద్ద; కున్ = కు; ఉత్కలిక = ఉత్కంఠము; తోడన్ = తోటి; తనరు = చక్కటి; శిబికలున్ = పల్లకీలు; ఎక్కి = ఎక్కి; నందనులున్ = కొడుకులు; తాము = వారు; కనగన్ = చూచుటకు; ఏతేరన్ = రాగా; ప్రతిహార = ద్వారపాలకుల; జనులు = సమూహము; వేత్ర = బెత్తములు; కలితులు = కలవారు; ఐ = అయ్యి; పౌరులను = ప్రజలను; ఎడన్ = ఎడము, చోటు; కలుగన్ = కలుగునట్లుగా; జడియన్ = తొలగునట్లు.
భావము:
ఇలాగ, అంతఃపురకాంతలు పల్లకీలు ఎక్కి తమ సంతానంతో రాగా కావలివారు పౌరులను బెత్తాలతో ప్రక్కలకు ఒత్తిగించారు.
- ఉపకరణాలు:
అసమాస్త్రుఁడు పులు గడిగిన
కుసుమాస్త్రములను హసించు కోమలతనువుల్‌
మిసమిస మెఱవఁగ వేశ్యా
విసరము దాసీజనంబు విభవ మెలర్పన్.
టీకా:
అసమాస్త్రుడు = మన్మథుడు; పులుకడిగిన = స్వచ్ఛమైన {పులుకడిగిన - పులు (ఆమ్లముతో) (రత్నమాలిన్యము) కడిగిన ముత్యాలు ఆదులు ఉండునంత స్వచ్ఛమైన}; కుసుమ = పూల; అస్త్రములను = బాణములను; హసించు = పరిహసించెడి; కోమల = మృదువైన; తనువుల్ = దేహములు; మిసమిస = మిసమిస అని; మెఱవగన్ = ప్రకాశించగా; వేశ్యా = భోగమువారి; విసరము = సమూహము; దాసీజనంబున్ = సేవకురాళ్ళు; విభవమున్ = వైభవమును; ఎలర్పన్ = పెంపు చేయుచుండగా.
భావము:
పూవిల్తుని స్వచ్ఛమైన పూలబాణాలవంటి మిసమిసలాడే మెత్తని మేనులతో మెఱసిపోయే ఆటవెలదులూ, దాసీ సమూహాలూ వైభవంగా (తోడు వస్తుండగా)...
- ఉపకరణాలు:
హరుల వేసడములఁ గరులను నెక్కి తో
నరుగుదేర బహువిధాయుధములు
దాల్చి సుభటకోటి దగిలి రా నంతఃపు
రాంగనలు సితాంబుజాక్షు కడకు.
టీకా:
హరులన్ = గుఱ్ఱములను; వేసడములన్ = కంచరగాడిదలను; కరులనున్ = ఏనుగులను; ఎక్కి = ఎక్కి; తోన్ = కూడా; అరుగుదేర = వస్తుండగా; బహు = అనేక; విధ = విధములైన; ఆయుధములున్ = ఆయుధములను; తాల్చి = ధరించి; సు = మంచి; భట = భటుల; కోటి = పెద్దసమూహము; తగిలి = వెంబడి; రాన్ = వస్తుండగా; అంతఃపుర = అంతఃపురపు; అంగనలు = స్త్రీలు; సితాంబుజాక్షున్ = కృష్ణుని {సితాంబుజాక్షుడు - తెల్లని అంబుజ (తామరలవంటి) అక్షున్ కన్నులు కలవాడు, కృష్ణుడు}; కడ = వద్ద; కున్ = కు.
భావము:
ఆవిధంగా దాసదాసీ జనాలు అందరూ గుఱ్ఱాలు, కంచర గాడిదలు, ఏనుగులు ఎక్కి కూడా వస్తున్నారు. రకరకాల ఆయుధాలు ధరించిన భటులు వెంట వస్తున్నారు. ఆ విధంగా సకల వైభవాలతో అంతఃపుర సుందరాంగులు తెల్ల తామరల వంటి కన్నులు ఉన్న గోవిందుడి దగ్గరకు వచ్చారు.
- ఉపకరణాలు:
వచ్చి రంత.
టీకా:
వచ్చిరి = వచ్చారు; అంత = పిమ్మట.
భావము:
అలా తన అంతఃపుర కాంతులు వస్తున్న సమయంలో...
- ఉపకరణాలు:
నారదుని మాధవుఁడు స
త్కారంబున వీడుకొలుప నతఁడును హృదయాం
భోరుహమునఁ గృష్ణునకును
వారక మ్రొక్కుచును వెస దివంబున కరిగెన్.
టీకా:
నారదుని = నారదుడుని; మాధవుడు = కృష్ణుడు; సత్కారంబున = గౌరవముతో; వీడుకొలుపన్ = పంపగా; అతడునున్ = అతను; హృదయ = మనస్సు అను; అంభోరుహమునన్ = పద్మము నందు; కృష్ణున్ = కృష్ణుని; కును = కి; వారక = వదలకుండా; మ్రొక్కుచున్ = నమస్కరించుచు; వెసన్ = వడిగా; దివంబున్ = స్వర్గమున; కున్ = కి; అరిగెన్ = వెళ్ళిపోయెను.
భావము:
నారదమహర్షిని శ్రీకృష్ణుడు గౌరవించి సాగనంపాడు. ఆ మహర్షి మనస్సులో మాధవునకు మాటిమటికీ నమస్కారాలు చేస్తూ స్వర్గలోకంవైపు వెళ్ళాడు.
- ఉపకరణాలు:
నరవరుల దూతయును ముర
హరుచే నభయప్రదాన మంది ధరిత్రీ
వరులకడ కేగి పద్మో
దరు వచనము సెప్పి సమ్మదంబునఁ దేల్చెన్.
టీకా:
నరవరుల = రాజులు పంపిన; దూతయును = దూత; మురహరు = కృష్ణుని; చేన్ = చేత; అభయ = భయము లేదను మాట; ప్రదానము = ఇచ్చుట; అంది = పొంది; ధరిత్రీవరుల = రాజుల; కడ = వద్ద; కున్ = కు; ఏగి = వెళ్ళి; పద్మోదరు = కృష్ణుని {పద్మోదరుడు - పద్మము ఉదరమున కలవాడు, కృష్ణుడు}; వచనమున్ = మాటలను; చెప్పి = చెప్పి; సమ్మదంబునన్ = సంతోషము నందు; తేల్చెన్ = పొడచూప జేసెను.
భావము:
బంధీలుగా ఉన్న రాజుల దూతగా వచ్చిన బ్రాహ్మణుడు కూడ శ్రీకృష్ణునిచే అభయప్రధానం అందుకుని, తిరిగి ఆ రాజుల వద్దకు వెళ్ళి వాసుదేవుడి వచనాలు వారికి వినిపించి వారిని సంతోష పెట్టాడు.
- ఉపకరణాలు:
అంతఁ గృష్ణుండు నిజకాంతాతనయ బంధు సుహృజ్జన సమేతుండై కదలి చనునెడ.
టీకా:
అంతన్ = అంతట; కృష్ణుండు = కృష్ణుడు; నిజ = తన; కాంతా = భార్యలు; తనయ = పిల్లలు; బంధు = బంధువులు; సుహృజ్జన = స్నేహితులతో; సమేతుండు = కూడి ఉన్నవాడు; ఐ = అయ్యి; కదలి = బయలుదేరి; చను = పోవు; ఎడన్ = సమయమునందు.
భావము:
అటు పిమ్మట శ్రీకృష్ణుడు తన భార్యాపుత్రులతో బంధుమిత్రులతో కలసి (ఇంద్రప్రస్థనగరానికి) బయలుదేరాడు. ఆ సమయంలో....
- ఉపకరణాలు:
కటపటరత్నకంబళనికాయకుటీరము లుల్లసిల్ల ను
త్కటపటుచామరధ్వజ పతాక కిరీట సితాతపత్త్ర వి
స్ఫుట ఘనహేతిదీధితి నభోమణిఁ గప్పఁగఁ దూర్యఘోషముల్‌
చటులతిమింగిలోర్మిరవసాగరఘోషము నాక్రమింపఁగన్.
టీకా:
కట = చాపలు; పట = వస్త్రములు; రత్నకంబళ = రత్నకంబళీలు; నికాయ = సమూహము; కుటీరములు = గుడారములు; ఉల్లసిల్లన్ = ప్రకాశించగా; ఉత్కటన్ = ఉత్కంఠముతో; పటు = బలమైన; చామర = వింజామరలు; ధ్వజ = కంబములు; పతాక = జండాలు; కిరీట = కిరీటములు; సిత = తెల్లని; ఆతపత్ర = గొడుగులు; విస్ఫుట = ప్రస్ఫుటమైన; ఘన = గొప్ప; హేతి = ఆయుధముల; దీధితి = కాంతి; నభోమణి = సూర్యుడిని; కప్పగన్ = కప్పివేయగా; తూర్య = వాయిద్యముల; ఘోషముల్ = మోతలు; చటుల = తీక్షణమైన; తిమింగిల = తిమింగలాల; ఊర్మి = అలల; రవ = శబ్దములు కల; సాగర = సముద్ర; ఘోషమున్ = మోతను; ఆక్రమించెన్ = మీరెను.
భావము:
మార్గమంతటా రత్నకంబళ్ళతో నిండిన పటకుటీరాలు విడిశాయి. వింజామరలూ విజయధ్వజాలూ విలసిల్లాయి. కిరీటాల నిగనిగలూ, వెల్లగొడుగుల ధగధగలూ. ఆయుధాల తళతళలూ సూర్యూడిని కప్పివేశాయి. మంగళవాద్యాల ధ్వనులు సముద్ర ఘోషాన్ని, తిమింగలాల ఘోషాన్ని అధిగమించాయి.
- ఉపకరణాలు:
కరి హరి రథ సుభట సము
త్కరములు సేవింప మురవిదారుఁడు గడచెన్
సరి దుపవన దుర్గ సరో
వర జనపద పుర పుళింద వన గోష్ఠములన్.
టీకా:
కరి = ఏనుగులు; హరి = గుఱ్ఱములు; రథ = రథములు; సుభట = వీరుల; సముత్కరములు = సమూహములు; సేవింపన్ = కొలుస్తుండగా; మురవిదారుడు = కృష్ణుడు; కడచెన్ = దాటెను; సరిత్ = సెలయేర్లు; ఉపవన = తోటలు; దుర్గ = కోటలు; సరోవర = సరస్సు; జనపద = ఊర్లు; పుర = పురములు; పుళింద = బోయగూడెములు; వన = అడవులు; గోష్ఠములన్ = పశువు లుంచు చోటులను.
భావము:
ఈవిధంగా మురాసురసంహారుడు శ్రీకృష్ణుడు రథ, గజ, తురగ, పదాతిసేనా సమూహాలు గల చతురంగ బలాలు సేవిస్తూ ఉండగా నదులనూ, వనాలనూ, కోటలనూ, జలాశయాలనూ, గ్రామాలనూ, పట్టణాలనూ, భిల్లపల్లెలను, తపోవనాలను, గోష్ఠాలను దాటాడు.
- ఉపకరణాలు:
ఇట్లు గడచి చనుచు నానర్తక సౌవీర మరుదేశంబులు దాటి యిందుమతిని దర్శించి, దృషద్వతి నుత్తరించి, సరస్వతీనది దాఁటి పాంచాల మత్స్యవిషయంబులు లోనుగాఁ గడచి యింద్ర ప్రస్థనగరంబు డాయం జని, తత్పురోపకంఠవనంబున విడిసిన.
టీకా:
ఇట్లు = ఇలా; గడచి = దాటి; చనుచున్ = పోతూ; ఆనర్తక = ఆనర్తకము; సౌవీర = సౌవీరము; మరుత్ = మరుత్తు; దేశంబులున్ = దేశముములను; దాటి = అతిక్రమించి; ఇందుమతిని = ఇందుమతీనదిని; దర్శించి = చూసి; దృషద్వతి = దృషద్వతీనదిని; ఉత్తరించి = దాటి; సరస్వతీనదిన్ = సరస్వతీనదిని; దాటి = దాటి; పాంచాల = పాంచాలము; మత్స్య = మత్స్యము; విషయంబులున్ = దేశములు; లోనుగాన్ = మొదలగువానిని; కడచి = దాటి; ఇంద్రప్రస్థ = ఇంద్రప్రస్థము అను; నగరంబున్ = పట్టణమును; డాయన్ = దగ్గరకు; చని = వెళ్ళి; తత్ = ఆ; పుర = పట్టణము యొక్క; ఉపకంఠ = సమీపము నందలి; వనంబునన్ = తోట నందు; విడిసిన = విడిదిచేయగా.
భావము:
ఇలా ప్రయాణిస్తూ శ్రీకృష్ణుడు సౌవీరాది దేశాలను అతిక్రమించి; ఇందుమతీనదిని దర్శించి; దృషద్వతీ, సరస్వతీ నదులను, పాంచాల, మత్స్య దేశాలను గడచి; ఇంద్రప్రస్థ నగరం చేరి, ఆ పట్టణం దగ్గరగా ఉన్న ఉపవనంలో విడిది చేసాడు.