దశమ స్కంధము - ఉత్తర : కాళిందీ భేదనంబు
- ఉపకరణాలు:
ఘనకుపితాత్ముఁడై యమునఁ గన్గొని రాముఁడు వల్కె డాయఁ జీ
రినఁ జనుదేక తక్కితి పురే! విను నిందఱుఁ జూడ మద్భుజా
సునిశిత లాంగలాగ్రమున సొంపఱ నిప్పుడు నూఱు త్రోవలై
చన వెసఁ జించి వైతు" నని చండ పరాక్రమ మొప్ప నుగ్రుఁడై.
టీకా:
ఘన = మిక్కిలి; కుపిత = కోపము వచ్చిన; ఆత్ముడు = మనసు కలవాడు; ఐ = అయ్యి; యమునన్ = యమునానదిని; కన్గొని = ఉద్దేశించి; రాముడు = బలరాముడు; పల్కెన్ = పలికెను; డాయన్ = దగ్గరకు; చీరినన్ = పిలిచినను; చనుదేక = రాకుండ; తక్కితి = తిరస్కరించితివి; పురే = బాపురే; విను = వినుము; ఇందఱున్ = ఈ అందరు; చూడన్ = చూచుచు ఉండ; మత్ = నా యొక్క; భుజా = చేతిలో ఉండెడి; సునిశిత = వాడియైన; లాంగల = నాగేటి; అగ్రమునన్ = కొన యందు; సొంపాఱ = అందగించునట్లు; ఇప్పుడు = ఇప్పుడే; నూఱు = వంద (100); త్రోవలు = దారుల కలది; ఐ = అయ్యి; చనన్ = పోగా; వెసన్ = శీఘ్రముగ; చించివైతు = చింపి వేసెదను; చండ = తీవ్రమైన; పరాక్రమము = శౌర్యము; ఒప్పన్ = కనబడునట్లుగా; ఉగ్రుడు = కోపించినవాడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:
అప్పుడు బలరాముడికి కోపం వచ్చి, యమునానదితో ఇలా అన్నాడు “దగ్గరకు రమ్మని పిలిస్తే, రాలేదు. ఇప్పుడు ఇక్కడి వారంతా చూస్తుండగా నా నాగలితో నిన్ను నూరు పాయలై ప్రవహించేలా చీల్చేస్తాను.” అని ఉగ్రుడై పరాక్రమించాడు
- ఉపకరణాలు:
అట్లు కట్టలుక రాము డుద్దామం బగు బాహుబలంబున హలంబు సాఁచి యమ్మహావాహినిం దగిల్చి పెకలి రాఁ దిగిచిన నన్నది భయభ్రాంతయై సుందరీరూపంబు గైకొని యతిరయంబునం జనుదెంచి, యయ్యదువంశతిలకుం డగు హలధరుని పాదారవిందంబులకు వందనం బాచరించి యిట్లనియె.
టీకా:
అట్లు = ఆ విధముగ; కట్ట = మిక్కిలి; అలుకన్ = కోపముతో; రాముడు = బలరాముడు; ఉద్దామంబు = అడ్డు లేనిది; అగు = ఐన; బాహుబలంబునన్ = భుజబలముచేత; హలంబున్ = నాగలిని; చాచి = చాపి; ఆ = ఆ యొక్క; మహా = గొప్ప; వాహినిన్ = నదిని; తగిల్చి = తగిలించి; పెకలిరాన్ = పెల్లగించుకొని వచ్చేలా; తిగిచినన్ = లాగగా; ఆ = ఆ; నది = నది; భయ = భయముచేత; భ్రాంత = వివశురాలు; ఐ = అయ్యి; సుందరీ = స్త్రీ; రూపంబున్ = రూపమును; కైకొని = చేపట్టి; అతి = మిక్కిలి; రయంబునన్ = వేగముగా; చనుదెంచి = వచ్చి; ఆ = ఆ; యదు = యాదవ; వంశ = కులమునకు; తిలకుండు = అలంకారమైనవాడు; అగు = ఐన; హలధరుని = బలరాముని; పాద = పాదములు అను; అరవిందంబుల్ = పద్మముల; కున్ = కు; వందనంబు = నమస్కరించుట; ఆచరించి = చేసి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:
తన హలాయుధాన్ని తీసుకుని హలుడు ఆ నదిని పెకల్చి తన వైపుకు వచ్చేలా లాగాడు. అప్పుడు ఆ నది భయపడి స్త్రీ రూపాన్నిధరించి, వేగంగా బలరాముడి చెంతకు వచ్చి, అతడి పాదపద్మాలకు నమస్కరించి ఇలా విన్నవించుకుంది.
- ఉపకరణాలు:
"బలరామా! ఘనబాహ! నీ యతుల శుంభద్విక్రమం బంగనల్‌
దెలియం జాలెడివారె? యీ యఖిలధాత్రీభారధౌరేయ ని
శ్చల సత్త్వుండగు కుండలీశ్వరుఁడునుం జర్చింప నీ సత్కళా
కలితాంశప్రభవుండు; నీ గురు భుజా గర్వంబు సామాన్యమే?"
టీకా:
బలరామ = బరరాముడా; ఘన = దృఢమైన; బాహ = భుజబలము కలవాడా; నీ = నీ యొక్క; అతుల = సాటిలేని; శుంభత్ = ప్రకాశించెడి; విక్రమంబు = పరాక్రమమును; అంగనల్ = స్త్రీలు; తెలియంజాలెడివారె = తెలియగలవారా, కాదు; ఈ = ఈ; అఖిల = ఎల్ల; ధాత్రీ = భూ; భార = భారమును; ధౌరేయ = వహించునట్టి; నిశ్చల = చలించని; సత్వుండు = శక్తి కలవాడు; అగు = ఐన; కుండలీశ్వరుడునున్ = ఆదిశేషుడుకూడ {కుండలి - కుండలాకార శరీరము కలది, సర్పము}; చర్చింపన్ = విచారించగా; నీ = నీ యొక్క; సత్కళా = మంచి కళ; కలిత = కలిగిన; అంశన్ = అంశతో; ప్రభవుండు = పుట్టినవాడు; నీ = నీ యొక్క; గురు = అధికమైన; భుజా = భుజముల; గర్వంబు = గర్వము; సామాన్యమే = సామాన్యమైనదా, కాదు.
భావము:
“బాహుబలపరాక్రమా! బలరామా! నీ విక్రమం అంగనలు తెలుసుకొనగలరా? తన శక్తి సామర్ధ్యాలతో ఈ భూభారాన్ని భరిస్తున్న ఆదిశేషుడు కూడా నీ అంశకు చెందినవాడే. నీ భుజబలం అసామాన్యమైనది.”
- ఉపకరణాలు:
అని వినుతించి "యేను భవదంఘ్రి సరోజము లాశ్రయించెదన్
ననుఁగరుణింపు" మన్న యదునందనుఁ డన్నదిఁ బూర్వమార్గవై
చను మని కామినీనికరసంగతుఁడై జలకేళి సల్పె నిం
పెనయఁ గరేణుకాయుత మదేభముచాడ్పున నమ్మహానదిన్.
టీకా:
అని = అని; వినుతించి = స్తుతించి; ఏను = నేను; భవత్ = నీ యొక్క; అంఘ్రి = పాదములు అను; సరోజములున్ = పద్మములను; ఆశ్రయించెదన్ = చేరెదను; ననున్ = నన్ను; కరుణింపుము = కాపాడుము; అన్నన్ = అనగా; యదునందనుండు = బలరాముడు; ఆ = ఆ; నదిన్ = నదిని; పూర్వమార్గవు = ముందటిదారినే పోవునది; ఐ = అయ్యి; చనుము = పొమ్ము; అని = అని; కామినీ = స్త్రీల; నికర = సమూహముతో; సంగతుడు = కూడినవాడు; ఐ = అయ్యి; జలకేళిన్ = జలకాలాటలు; సల్పెన్ = చేసెను; ఇంపు = చక్కదనములు; ఎనయన్ = కలుగునట్లుగా; కరేణుకా = ఆడ ఏనుగులతో; యుత = కూడి యున్న; మదేభము = మదపుటేనుగు; చాడ్పునన్ = రీతిగా; ఆ = ఆ; మహా = గొప్ప; నదిన్ = నది యందు.
భావము:
అంటూ స్తుతిస్తూ “నీ పాదకమలాలను ఆశ్రయించిన నన్ను కరుణించు” అని కాళింది బలరాముడిని వేడుకుంది. అంతట, ఆ యాదవవీరుడు బలరాముడు “యమునా! పాత దారిలోనే ప్రవహించు” అని పలికి, ఆ యమునానదిలో గొల్లభామలతో కలిసి ఆడ ఏనుగుతో కూడి ఉన్న గజరాజులాగా జలకేళి ఆడాడు.
- ఉపకరణాలు:
అంత జలకేళి సాలించి సంతసంబు
నందుచుండ వినీలవస్త్రాదిరత్న
మండనంబులుఁ గాంచనమాలికయునుఁ
దెచ్చి హలి కిచ్చి చనె నా నదీలలామ.
టీకా:
అంతన్ = పిమ్మట; జలకేళిన్ = జలకాలాటలను; చాలించి = ఆపి; సంతసంబున్ = సంతోషమును; అందుచుండన్ = పొందుచుండగా; వినీల = మిక్కిలి నల్లనైన; వస్త్ర = బట్టలు; ఆది = మొదలయినవి; రత్న = రత్నాల; మండనంబులున్ = ఆభరణములు; కాంచన = బంగారు; మాలికయునున్ = గొలుసు; తెచ్చి = తీసుకువచ్చి; హలి = బలరాముని; కిన్ = కి; ఇచ్చి = ఇచ్చి; చనెన్ = వెళ్ళిపోయెను; ఆ = ఆ; నదీలలామ = యమున {నదీలలామ - నదులలో లలామ (శ్రేష్ఠురాలు), యమున}.
భావము:
అలా జలకేళి ముగించి బలరాముడు ఆనందిస్తున్న సమయంలో, కాళిందీనది నీలం వస్త్రాలూ, రత్నాలంకారాలూ, బంగారు హారం తీసుకు వచ్చి ఆయనకు బహూకరించింది.
- ఉపకరణాలు:
అవి యెల్లఁ దాల్చి హలధరుఁ
డవిరళగతి నొప్పి వల్లవాంగనలునుఁ దా
దివిజేంద్రుఁ బోలి మహి తో
త్సవమున వర్తించుచుండె సౌఖ్యోన్నతుఁ డై.
టీకా:
అవి = వాటిని; ఎల్లన్ = అన్నిటిని; తాల్చి = ధరించి; హలధరుడు = బలరాముడు; అవిరళ = మంద, నెమ్మదైన; గతిన్ = గమనముతో; ఒప్పి = చక్కగా ఉండి; వల్లవ = గోపికా; అంగనలునున్ = స్త్రీలు; తాన్ = అతను; దివిజేంద్రున్ = దేవేంద్రుని; పోలి = వలె; మహిత = మిక్కుట మైన; ఉత్సవమునన్ = సంతోషముతో; వర్తించుచుండెన్ = మెలగుచుండెను; సౌఖ్య = సుఖ మనుభవించుటలో; ఉన్నతుడు = గొప్పవాడు; ఐ = అయ్యి.
భావము:
వాటిని అన్నిటినీ ధరించి, గోపాంగనలతో గూడిన బలరాముడు అలా దేవేంద్ర సౌఖ్యాలలో మునిగితేలుతూ ఆనందంతో విహరించాడు.
- ఉపకరణాలు:
అవనీశ! యిట్లు హలమునఁ
దివిచినఁ గాళింది వ్రయ్య దెలియఁగ నేఁడున్
భువి నుతి కెక్కెను రాముని
ప్రవిమలతరమైన బాహుబలసూచకమై.
టీకా:
అవనీశ = పరీక్షన్మహారాజా; ఇట్లు = ఇలా; హలమునన్ = నాగలిచేత; తివిచినన్ = లాగిన; కాళింది = యమున; వ్రయ్యన్ = చీలిక వలన; తెలియగన్ = తెలియునట్లుగ; నేడున్ = ఈనాటికి; భువిన్ = భూలోకమున; నుతికెక్కెను = ప్రసిద్ధమయ్యెను; రాముని = బలరాముని; ప్రవిమలతరము = మిక్కిల స్వచ్ఛము {విమలము - విమలతరము - విమలతమము}; ఐన = అయిన; బాహుబల = భుజబలమును; సూచకము = సూచించునది; ఐ = అయ్యి.
భావము:
ఓ రాజా! ఆ విధంగా బలరాముడు నాగలితో చేసిన కాళిందీనది చీలిక ఈనాటికి కూడా అతడి భుజబలానికి గుర్తుగా నిలిచే ఉంది.
- ఉపకరణాలు:
అంత బలభద్రుండు వ్రజసుందరీ సమేతుండై నందఘోషంబునం బరితోషంబు నొందుచుండె, నంత నక్కడఁ గరూశాధిపతి యైన పౌండ్రకుండు తన దూతం బిలిచి యిట్లనియె.
టీకా:
అంతన్ = అంతట; బలభద్రుండు = బలరాముడు; వ్రజ = గోపికా; సుందరీ = స్త్రీలతో; సమేతుండు = కూడి యున్నవాడు; ఐ = అయ్యి; నంద = నందుని; ఘోషంబునన్ = మందలో; పరితోషంబున్ = సంతోషమును; ఒందుచున్ = పొందుతు; ఉండెన్ = ఉండెను; అక్కడ = కరూశ దేశమున; కరూశా = కరూశదేశపు; అధిపతి = రాజు; ఐన = అయిన; పౌండ్రకుండు = పౌండ్రకుడు; తన = తన యొక్క; దూతన్ = దూతను; పిలిచి = పిలిచి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:
బలరాముడు ఈలా గోపాంగనలతో ఆనందిస్తూ ఉండగా, కరూశదేశపురాజు పౌండ్రకుడు తన దూతను పిలిచి ఇలా అన్నాడు.