దశమ స్కంధము - ఉత్తర : ఉషాకన్య స్వప్నంబు
- ఉపకరణాలు:
నతివ మనమున సిగ్గు మోహంబు భయముఁ
బొడమ నునుమంచు నెత్తమ్మిఁ బొదువు మాడ్కిఁ
బ్రథమచింతాభరంబునఁ బద్మనయన
కోరి తలచీర వాటింప నేరదయ్యె.
టీకా:
కలికి = మనోఙ్ఞురాలు, ఉష; చేష్టలు = క్రియలు; భావగర్భంబులు = అర్థవంతములు; ఐనను = అయినప్పటికి; ప్రియు = ప్రియుని; మీది = పై; కూరిమి = ప్రేమ; బయలుపఱుపన్ = బయటపడుతుండగా; పిదపిదపన్ = మృదువుగా; ఐ = అయ్యి; లజ్జ = సిగ్గు; మదిన్ = మనసునందు; పదను ఇచ్చినన్ = ఆర్ద్రము కాగా; చెలి = చిన్నదాని; మేనన్ = దేహమునందు; పులకలు = పులకరింతలు; చెక్కులొత్త = మిక్కుటముకాగా; మదనాగ్ని = మన్మథతాపముచేత; సంతప్త = తపించినట్టి; మానస = మనసు కలామె; అగుటకున్ = అగుటచేత; గురు = పెద్ద; కుచ = స్తనములమీది; హార = ముత్యాలదండల; వల్లరులు = పేర్లు, పేటలు; కందన్ = కందిపోగా; చిత్తంబు = మనస్సు; నాయకా = ప్రియుని యందు; ఆయత్తము = లగ్నమైనది; ఐ = అయ్యి; ఉంటకున్ = ఉండుటచేత; మఱుమాటలాడంగ = బదులుచెప్పుటకు; మఱపు = మరచిపోవుట; కదురన్ = మిక్కుటముకాగా; అతివ = పడతి, ఉష. మనమునన్ = మనసునందు; సిగ్గు = సిగ్గు; మోహంబున్ = మచ్చిక; భయమున్ = వెఱపు; పొడమన్ = పుట్టగా; నునుమంచు = మంచుబిందువులు; నెఱి = అందమైన; తమ్మిన్ = తామరను; పొదువు = ఆవరించి; మాడ్కిన్ = వలె; ప్రథమ = తొలి; చింతా = వలపు; భరంబునన్ = అతిశయముచేత; పద్మనయన = ఉష; కోరి = కోరి; తలచీర = ముసుగును; పాటింపదు = ధరించ; నేరదు = లేకపోతున్నది; అయ్యెన్ = అయ్యెను.
భావము:
ఉషాబాల చేష్టలు ఎంతో భావగర్భితం కావడంతో, ప్రియునిపై ప్రేమ వ్యక్తమౌతూ ఉంది. మనస్సు లోపల లజ్జ పొడముతుంటే, శరీరం మీద పులకాంకురాలు మొలకలెత్తాయి. మదనాగ్నికి ఆమె హృదయం తపించినందుకు గుర్తుగా, వక్షస్థలం మీద ఉన్న హారాలు కందిపోయాయి. హృదయం నాయకాధీనము కావడంతో, నెచ్చెలులకు బదులు పలకడం మరచిపోయింది. ఆ ఉషాకన్య హృదయంలో మోహం, సిగ్గు, భయం, ఉద్భవించాయి. అందువల్ల ఆమె మంచు క్రమ్మిన పద్మంలాగ శోభించింది. ప్రియుని గూర్చిన శృంగార చేష్టలలో మొదటిదైన చింతతో ఆ బాల తలమీద మేలి ముసుగు కూడా ధరించటంలేదు.