దశమ స్కంధము - ఉత్తర : రుక్మిణీదేవి విప్రలంభంబు
- ఉపకరణాలు:
జిత్త మెఱియంగఁ జెక్కిటఁ జేయ్యి సేర్చి
కౌతుకం బేది పదతలాగ్రమున నేల
వ్రాసి పెంపుచు మో మరవాంచి వగలఁ
బొందె మవ్వంబు గందిన పువ్వుఁబోలె.
టీకా:
కాటుక = కంటి కాటుక; నెఱయంగన్ = కారిపోతుండగా; కన్నీరు = కన్నీళ్ళు; వరదలు = ప్రవాహములు; ఐ = అయ్యి; కుచ = పాలిండ్లు అను; కుంభ = కుంభముల; యుగళ = ద్వయము నందలి; కుంకుమమువ్ = కుంకుమపూత; తడియన్ = తడిసిపోగా; విడువక = వదలకుండా; వెడలెడు = వస్తున్న; వేడి = వేడి; నిట్టూర్పులన్ = నిట్టూర్పుల వలన; లాలిత = మనోజ్ఞమైన; అధర = కింది పెదవి అనెడి; కిసలయమున్ = చిగురాకు; కందన్ = కందిపోగా; చెలువంబు = కళ; నెఱిన్ = బాగా; తప్పి = తగ్గిపోయి; చిన్నపోవు = చిన్నబోతు; ఉన్న = ఉన్నట్టి; వదన = మోము అను; అరవిందంబు = పద్మము; వాడు = వాడిపోవుట; తోపన్ = కనబడగా; మారుతా = గాలి; ఆహతి = సోకుటచేత; తూలు = తూలిపడిపోయెడి; మహిత = గొప్ప; కల్పక = పారిజాత; వల్లి = తీగ; వడుపునన్ = వలె; మేన్ = దేహము; వడవడ = వడవడ అని {వడవడ - వణకు టందలి ధ్వన్యనుకరణ}; వడంకన్ = వణకగా; చిత్తము = మనస్సు; ఎరియంగన్ = వికలముకాగా; చెక్కిటన్ = చెక్కిలి పై; చెయ్యి = చేతిని; చేర్చి = చేర్చి; కౌతుకంబు = కుతూహలము; ఏది = పోయి; పదతల = పాదము యొక్క; అగ్రమునన్ = బొటకనవేలితో; నేలన్ = నేలమీద; వ్రాసి = రాసి; పెంపుచున్ = పెంచుతూ; మోము = ముఖమును; అర = సగము; వాంచి = వంచుకొని; వగలన్ = దుఃఖములను; పొందెన్ = పొందెను; మవ్వంబున్ = కోమలత్వము; కందిన = మాసి ఎఱ్ఱబారిన; పువ్వు = పూవు; బోలెన్ = వలె.
భావము:
కాటుకతో నిండిన కన్నీ టిధారలు కుచ కుంభముల మీది కుంకుమను తడిపివేశాయి. ఆగకుండా వస్తున్న వేడినిట్టూర్పుల వలన, చిగురుటాకు వంటి అందమైన పెదవి కందిపోయింది. ముఖపద్మం కళ కోల్పోయి వాడిపోయింది. గాలితాకిడికి తూలిపోతున్న కల్పవల్లి వలె నెమ్మేను వడ వడ కంపించింది, ఈవిధంగా రుక్మిణి మనస్సు బాధపడుతుండగా, చెక్కిలిపై చేయిచేర్చి దీనంగా కాలితో నేలను రాస్తూ, ముఖం వంచుకుని, సౌకుమార్యం కోల్పోయిన పూవులాగా వ్యాకులపాటు చెందింది.