దశమ స్కంధము - పూర్వ : ధేనుకాసుర వధ
- ఉపకరణాలు:
అ య్యవసరంబున శ్రీదామ నామధేయుం డయిన గోపాలకుండు రామకేశవులం జూచి యిట్లనియె.
టీకా:
ఆ = ఆ; అవసరంబునన్ = సమయమునందు; శ్రీదామ = శ్రీదాముడు అనెడి; నామధేయుండు = పేరు కలవాడు; అయిన = ఐన; గోపాలకుండు = గొల్లవాడు; రామ = బలరాముడు; కేశవులన్ = కృష్ణులను; చూచి = ఉద్దేశించి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:
అలా విహారాలు చేసేటప్పుడు ఒకసారి, శ్రీదాముడు అనే పేరు గల గోపబాలుడు బలరామ కృష్ణులను చూసి ఇలా అన్నాడు.
- ఉపకరణాలు:
"దూరంబునఁ దాలతరు
స్ఫారం బగు వనము గలదు; పతితానుపత
ద్భూరిఫలసహిత మది యే
ధీరులుఁ జొర వెఱతు రందు ధేనుకుఁ డుంటన్.
టీకా:
దూరంబునన్ = దూరప్రాంతమున; తాలతరు = తాడిచెట్లు; స్ఫారంబు = అధికముగా కలది; అగు = ఐన; వనము = తోట; కలదు = ఉన్నది; పతితానుపతత్ = అలాపడుతూనే ఉన్న; భూరి = అనేకమైన; ఫల = పండ్లు; సహితము = కలగినది; అది = అది; ఏ = ఏ; ధీరులున్ = వీరులును; చొరన్ = ప్రవేశించుటకు; వెఱతురు = భయపడెదరు; అందున్ = దాని యందు; ధేనుకుడు = ధేనుకాసురుడు; ఉంటన్ = ఉండుటచేత.
భావము:
“ఇక్కడ నుంచి చాలా దూరంలో తాడిచెట్లతో నిండిన వనము ఒకటి ఉంది. అక్కడ ఎన్నో పెద్ద పెద్ద తాటిపండ్లు ఒకదాని వెంట మరొకటి పండి రాలుతూ ఉంటాయి. కానీ అందులో ధేనుకుడు అనే రాక్షసుడు ఉండడం వలన, ఎంత ధైర్యం కలవారు అయినా ఆవనంలో ప్రవేశించడానికి జంకుతుంటారు.
- ఉపకరణాలు:
ఆ ధేనుకాసురుండు మహాశూరుండును, ఖరాకారుండును నై సమాన సత్వసమేతులైన జ్ఞాతులుం దానును మనుష్యులం బట్టి భక్షించుచుండు; నయ్యెడఁ బరిమళోపేతంబులైన నూతన ఫల వ్రాతంబు లసంఖ్యాకంబులు గలవు; వినుఁడు.
టీకా:
ఆ = ఆ; ధేనుక = ధేనుకుడు అనెడి; అసురుండు = రాక్షసుడు; మహా = గొప్ప; శూరుండును = శౌర్యము కలవాడు; ఖర = గాడిద; ఆకారుండును = రూపు కలవాడు; ఐ = అయ్యి; సమాన = సమానమైన (తనతో); సత్వ = బలము; సమేతులు = కలిగినవారు; ఐన = అయినట్టి; ఙ్ఞాతులున్ = దాయాదులు; తానునున్ = అతను; మనుష్యులన్ = మానవులను; పట్టి = పట్టుకొని; భక్షించుచుండున్ = తినివేయుచుండును; ఆ = ఆ యొక్క; ఎడన్ = ప్రదేశమునందు; పరిమళ = సువాసనలతో; ఉపేతంబులు = కూడుకొన్నవి; ఐన = అయినట్టి; నూతన = కొత్త; ఫల = ఫండ్ల; వ్రాతంబులు = సమూహములు; అసంఖ్యాకంబులు = లెక్కలేనన్ని; కలవు = ఉన్నవి; వినుడు = వినండి.
భావము:
ఆ ధేనుకుడు మహాబలవంతుడు వాడు భయంకరమైన గాడిద రూపంలో ఉంటాడు. తనతో సమానమైన బలం కలిగిన తన బంధువుల తోపాటు తాను మనుష్యులను పట్టుకుని తింటూ ఉంటాడు. అక్కడ చక్కని సువాసనలు వెదజల్లుతూ ఎన్నో కొత్త కొత్త పండ్లు లెక్కపెట్టలేనన్ని ఉన్నాయి. వింటున్నారా.
- ఉపకరణాలు:
ఫలగంధము నాసాపుట
ముల జొచ్చి కలంచి చిత్తములఁ గొనిపోయెన్
ఫలముల నమలింపుఁడు మము;
బలియురకును మీకు దైత్యభటు లడ్డంబే?"
టీకా:
ఫల = పండ్ల; గంధము = వాసన; నాసా = ముక్కు; పుటముల = రంధ్రముల; వెంటన్ = ద్వారా; చొచ్చి = దూరి; కలంచి = కలంచి; చిత్తములన్ = మనసులను; కొనిపోయెన్ = దొంగిలించెను; ఫలములన్ = పళ్ళను; నమలింపుడు = తినిపించండి; మమున్ = మమ్ములను; బలియుర = బలవంతులు; కునున్ = కు; మీ = మీ; కున్ = కు; దైత్య = రాక్షస; భటులు = యోధులు; అడ్డంబె = అడ్డమా ఏమిటి, కాదు.
భావము:
ఆ పండ్ల సువాసనలు మా ముక్కులలో చొరబడి మమ్మల్ని వ్యాకుల పెడుతూ మనస్సులను అటు లాగివేస్తున్నాయి. ఎలాగైనా ఆ పండ్లను మాకు తినిపించండయ్యా. మీరు మహాబలవంతులు మీకు ఆ సామాన్య రాక్షసులు అడ్డమా ఏమిటి.”
- ఉపకరణాలు:
అని పలికిన చెలికాని పలుకు లాదరించి విని నగి వారునుం దారును నుత్తాలంబగు తాలవనంబునకుం జని; యందు.
టీకా:
అని = అని; పలికినన్ = చెప్పగా; చెలికాని = స్నేహితుని; పలుకులు = మాటలను; ఆదరించి = మన్నించి; విని = విన్నవారై; నగి = నవ్వి; వారునున్ = వాళ్ళు; తారునున్ = తాము; ఉత్ = ఎత్తైన; తాలంబు = తాడిచెట్లు గలది; అగు = ఐన; తాలవనంబు = తాటితోపున; కున్ = కు; చని = వెళ్ళి; అందు = దానిలో.
భావము:
ఇలా చెప్పిన మిత్రుని మాటలు విని బలరామ కృష్ణులు చిరునవ్వుతో అంగీకరించారు. వారి తోపాటు ఆ తాటితోపులో ప్రవేశించారు.
- ఉపకరణాలు:
తత్తఱమున బలభద్రుఁడు
తత్తాలానోకహములఁ దనభుజబలసం
పత్తిఁ గదల్చుచు గ్రక్కున
మత్తేభము భంగిఁ బండ్లు మహిపై రాల్చెన్.
టీకా:
తత్తఱమునన్ = వేగిరపాటుతో; బలభద్రుడు = బలరాముడు; తత్ = ఆ; తాల = తాడి; అనోకహములన్ = చెట్లను; తన = తన యొక్క; భుజబల = బాహుబలము యొక్క; సంపత్తిన్ = అధిక్యముతో; కదల్చుచున్ = ఊపేస్తూ; క్రక్కునన్ = చటుక్కున; మత్తేభము = మదించిన ఏనుగు; భంగిన్ = వలె; పండ్లున్ = పళ్ళను; మహి = నేల; పై = మీద; రాల్చన్ = పడగొట్టగా.
భావము:
బలరాముడు తొందర తొందరగా ఆ తాటి చెట్లను పట్టుకుని తన భుజబలంతో మదించిన ఏనుగులా కదలించగానే మగ్గిన తాటిపండ్లు దబ దబ నేల మీద రాలాయి.
- ఉపకరణాలు:
అప్పుడు పండ్లు రాల్చిన చప్పుడు చెవులకు దెప్పరంబయిన, నదిరిపడి రిపుమర్దన కుతుకంబున గార్దభాసురుండు
టీకా:
అప్పుడు = అప్పుడు; పండ్లు = పళ్ళు; రాల్చిన = రాలగొట్టబడిన; చప్పుడున్ = ధ్వని; చెవుల్ = చెవుల; కున్ = కు; తెప్పరంబు = సహింపరానిది; అయినన్ = కాగా; అదిరిపడి = ఉలికిపడి; రిపు = శత్రువులను; మర్దన = శిక్షించెడి; కుతుకంబునన్ = కుతూహలముతో; గార్దభ = గాడిద; అసురుండు = రాక్షసుడు.
భావము:
గార్దభ రూపంలో అక్కడ ఉండే రాక్షసుడు పండ్లు రాల్చిన చప్పుడు విన్నాడు. ఆ ధ్వని చెవిలో పడగానే అదిరిపడి శత్రువులను వెంటనే చంపేయాలనే కోరికతో బయలుదేరాడు.
- ఉపకరణాలు:
పదవిక్షేపములన్ సవృక్షధరణీభాగంబు గంపింపఁగా
రదముల్ దీటుచుఁ గత్తిరించిన చెవుల్ రాజిల్ల వాలంబు భీ
తిదమై తూలఁగఁ గావరంబున సముద్దీపించి గోపాలకుల్
బెదరన్ రాముని ఱొమ్ముఁ దన్నె వెనుకై బీరంబు తోరంబుగన్.
టీకా:
పద = అడుగులు; విక్షేపములన్ = కదలికలచే; సవృక్ష = చెట్లతోపాటు; ధరణీ = భూ; భాగంబున్ = ప్రదేశము; కంపింపగాన్ = అదురుతుండగా; రదముల్ = దంతములు, పళ్ళు; దీటుచున్ = నూరుతు, కొరుకుచు; కత్తిరించిన = చలించెడి, చీలిన; చెవుల్ = చెవులు; రాజిల్లన్ = విరాజిల్లుతుండగా; వాలంబున్ = తోక; భీతిదము = భయంకరముగా; తూలగన్ = ఊగుతుండగా; కావరంబున్ = గర్వముతో, కొవ్వెక్కి; సమ = మిక్కిలి; ఉద్దీపించి = ప్రకాశించి; గోపాలకుల్ = యాదవులు; బెదరన్ = భయపడునట్లుగా; రాముని = బలరాముని; ఱొమ్మున్ = వక్షస్థలమున; తన్నెన్ = తన్నెను (వెనుక కాళ్ళతో); వెనుక = వెనుకు తిరిగినది; ఐ = అయ్యి; బీరంబు = శౌర్యము; తోరంబుగన్ = అతిశయించగా.
భావము:
భయంకరంగా విజృంభించి వస్తున్న ఆ రాక్షసుని కాలి తాకిడికి అక్కడ ఉన్న నేలంతా చెట్లతో సహా అదరిపోయింది. అతడు చలిస్తున్న చెవులతో, తోక భయంకరంగా ఊగుతుండగా, పళ్ళు పట పట కొరుకుతూ, కొవ్వెక్కి పరిగెత్తుకు వచ్చాడు. ఆ గోపబాలకులు అందరూ బెదరిపోయేటట్లు బలరాముని వక్షస్థలం మీద ఒక తన్ను తన్నాడు.
- ఉపకరణాలు:
మఱియును దనుజుఁడు రామునిఁ
గఱవఁగ గమకించి తెఱపిఁ గానక యతనిం
జుఱచుఱఁ జూచుచు శౌర్యము
పఱిబోవఁగ నింత నంతఁ బదమలఁ దన్నెన్
టీకా:
మఱియును = ఇంకను; దనుజుడు = రాక్షసుడు; రాముని = బలరాముని; కఱవగన్ = కరచుటకు; గమకింపన్ = యత్నించి; తెఱపి = సందు; కానక = చిక్కక; అతనిన్ = అతనిని; చుఱచుఱ = కోపముగా {చుఱచుఱ - కోపముతో చుఱచుఱమను నిప్పులాంటి చూపులు}; చూచుచున్ = చూస్తు; శౌర్యమున్ = శూరత్వము; పఱిపోవగన్ = వ్యర్థమైపోగా; ఇంతనంతన్ = ఇక్కడనక్కడ (నేలపై); పదములన్ = కాళ్ళతో; తన్నెన్ = తన్నెను.
భావము:
తన్నడంతో ఊరుకోకుండా ఆ రాక్షసుడు బలరాముడిని కరవడానికి ప్రయత్నించాడు. కానీ బలరాముడు అంద లేదు. ఇంక చేసేదిలేక ఆ రాక్షసుడు చుర చుర చూస్తూ ఇటు అటు తన్నులు తన్నసాగాడు. అయితే అందులో అతని బలం క్షీణించినట్లు తెలిసిపోతూ ఉంది.
- ఉపకరణాలు:
అంత బలభద్రుండు రౌద్రాకారంబున గర్దభాసురుపదంబులు నాలుగు నొక్క కేల నంటంబట్టి బెట్టుదట్టించి త్రిప్పి విగతజీవునిం జేసి.
టీకా:
అంత = పిమ్మట; బలభద్రుండు = బలరాముడు; రౌద్ర = మిక్కిలి భయంకరమైన; ఆకారంబునన్ = రూపముతో; గర్దభ = గాడిదరూపు; అసురున్ = రాక్షసుని; పదంబులన్ = కాళ్ళు; నాలుగున్ = నాలుగింటిని (4); ఒక్క = ఒకటే; కేలన్ = చేతి యందు; అంటన్ = చేర్చి; పట్టి = పట్టుకొని; బెట్టు = గట్టిగా; దట్టించి = అదల్చి; త్రిప్పి = తిప్పి; విగతజీవునింజేసి = చంపేసి {విగతజీవుని చేయు - విగత (పోయిన) జీవుని (ప్రాణములు కలవానిని) అగునట్లు చేయు, సంహరించు};
భావము:
అప్పుడు బలరాముడు రౌద్రాకారం ధరించాడు. ఆ గాడిద రాక్షసుడి నాలుగు కాళ్ళు కలిపి ఒక్క చేత్తో ఒడిసి పట్టుకుని మహావేగంగా గిర గిరా త్రిప్పికొట్టి వాణ్ణి మట్టుపెట్టాడు.
- ఉపకరణాలు:
ఒక తాలాగ్రముఁ దాఁక వైవ నది కంపోద్రిక్తమై త్రుళ్ళి వే
ఱొక తాలాగ్రము పైఁబడ న్నదియు నయ్యుగ్రాహతిన్ నిల్వ కొం
డొక తాలాగ్రము పైఁ బడన్ విఱిగి యిట్లొండొంటిపైఁ దాలవృ
క్షకముల్ గూలెఁ బ్రచండ మారుతము దాఁకం గూలు చందంబునన్.
టీకా:
ఒక = ఒకానొక; తాల = తాడిచెట్టు; అగ్రమున్ = తలకు, కొనను; తాకున్ = తగిలెడి; అట్లున్ = విధముగ; వైవన్ = విసరివేయగా; అది = అది; కంప = కంపనములు; ఉద్రిక్తము = ఉద్రేకించినది, విజృంభించినది; ఐ = అయ్యి; త్రుళ్ళి = తూలిపోయి; వేఱొక = ఇంకొక; తాల = తాడిచెట్టు; అగ్రము = గొప్పదాని; పైన్ = మీద; పడన్ = పడిపోగా; అదియున్ = అదికూడ; ఆ = ఆ యొక్క; ఉగ్ర = భయంకరమైన; ఆహతిన్ = దెబ్బవలన; నిల్వక = నిలబడలేక; ఒండొక = మరొక; తాల = తాడిచెట్టు; అగ్రము = శ్రేష్ఠము; పైన్ = మీద; పడన్ = పడిపోగా; విఱిగి = ముక్కలైపోయి; ఇట్లు = ఇలా; ఒడొంటిపైన్ = ఒకదానిమీ దొకటి; తాల = తాడి; వృక్షములు = చెట్లు; కూలెన్ = కూలిపోయినవి; ప్రచండ = మిక్కిలి తీవ్రమైన; మారుతము = గాలి; తాకన్ = తాకిడికి; కూలు = కూలిపోయెడి; చందంబునన్ = ప్రకారముగా.
భావము:
అలా చచ్చిన రాకాశి గాడిదను బలరాముడు ఒక తాటిచెట్టుకేసి విసిరి కొట్టాడు. ఆ వేగానికి ఆ చెట్టు విరిగి మరొక తాటిచెట్టు పై పడింది. ఆ వేగానికి ఆ చెట్టు మరొక చెట్టు పై పడింది ఇలా ఎన్నో చెట్లు సుడిగాలి దెబ్బకు పడిపోయినట్లు, నేలపై కూలిపడిపోయాయి.
- ఉపకరణాలు:
తంతువులందుఁ జేలము విధంబున నే పరమేశు మూర్తి యం
దింతయుఁ బుట్టునట్టి జగదీశుఁ డనంతుఁడు దైత్యమాతృ ని
ట్లంతము జేయు టెంతపని? యద్భుత మే విను మంతలోన వాఁ
డంతముఁ బొందు టెల్లఁ గని యాతని బంధులు గార్దభంబులై.
టీకా:
తంతువులు = దారముల; అందున్ = నుండి; చేలము = బట్ట, వస్త్రము; విధంబునన్ = వలె; ఏ = ఏ; పరమేశు = భగవంతుని {పరమేశుడు - పరమ (అత్యున్నతమైన) ఈశుడు (సర్వమును నియమించు వాడు), ఆదిశేషుడు}; అందున్ = నుండి; ఇంతయున్ = ఈ సృష్టి సమస్తమును; పుట్టున్ = జనించునో; అట్టి = అటువంటి; జగదీశుడు = ఆదిశేషుడు {జగదీశుడు - శ్రు. యతోవా ఇమాని భూతాని జాయంతే ఏనజాతాని జీవంతి యత్ప్రయంత్యభిసంవిశంతి తద్విజిఙ్ఞాసస్వ తద్బ్రహ్మేతి, లోక స్థితి లయ కారణుడు, ఆదిశేషుడు}; అనంతుడు = ఆదిశేషుడు {అనంతుడు - అంతములేని కాల స్వరూపుడు, ఆదిశేషుడు}; దైత్య = రాక్షసుడు; మాతృనిన్ = మాత్రమే ఐనవాని; ఇట్లు = ఇలా; అంతము చేయుట = సంహరించుట; ఎంతపని = ఏపాటి దేమిటి, చిన్నది; అద్భుతమే = ఆశ్చర్యకరమైనదా, కాదు; వినుము = వినుము; అంతలోనన్ = ఆ లోపున; వాడు = అతను; అంతము బొందుట = చనిపోయిన రీతిని; ఎల్లన్ = అంతయు; కని = చూసి; ఆతని = అతని యొక్క; బంధులు = చుట్టాలు; గార్దభంబులు = గాడిదలు; ఐ = అయ్యి.
భావము:
దారపు పోగులు మూలపదార్ధమై ఉండగా వాటి ఆధారంతో వస్త్రం చేయ చేయబడుతుంది. అలా దారాల యందు వస్త్రం కలదు. అదే విధంగా పరమేశ్వరుని రూపము ఈ జగత్తుకి మూలపదార్ధము కాగా ఈ సృష్టి అంతా అతని యందే కలదు. అటువంటి స్వామి ఒక సామాన్య రాక్షసుడిని చంపగలగడంలో ఆశ్చర్యం ఏముంది. ఆ రాక్షసుడు చనిపోవడం చూసి, అతడి బంధువులు అంతా గాడిద రూపాలలో కృష్ణుడి పైకి, బలరాముడి పైకి వచ్చిపడ్డారు.
- ఉపకరణాలు:
బలకృష్ణులపైఁ గవిసిన
బలియుర ఖరదైత్యభటులఁ బశ్చిమపాదం
బుల బట్టి తాల శిఖరం
బుల కెగురఁగ వైచి వారు పొరిగొని రధిపా!
టీకా:
బల = బలరాముడు; కృష్ణుల = కృష్ణుల; పైన్ = మీద; కదిసినన్ = కలియబడగా; బలియుర = బలవంతులను; ఖరదైత్య = గార్దభాసురుని; భటులన్ = యోధులను; పశ్చిమ = వెనుక; పాదంబులన్ = కాళ్ళను; పట్టి = పట్టుకొని; తాల = తాడిచెట్ల; శిఖరంబులు = కొనలపైకి, తలలపైకి; ఎగురగ = ఎగురునట్లుగా; వైచి = విసిరేసి; వారు = వారలు; పొరిగొనిరి = చంపివేసిరి; అధిపా = రాజా.
భావము:
ఆ బలరామకృష్ణులు తమ పైకి వచ్చిన ఆ రాకాసి గాడిదలను వెనుక కాళ్ళు పట్టుకుని గిర గిరా త్రిప్పి తాడిచెట్ల తలలపైకి విసిరికొట్టి మట్టుపెట్టారు.
- ఉపకరణాలు:
అప్పుడు.
టీకా:
అప్పుడు = ఆ సమయంబున.
భావము:
అప్పుడు. . .
- ఉపకరణాలు:
ఆలమున నోలిఁ గూలిన
తాలద్రుమఖండ దైత్యతనుఖండములన్
కీలితమై ధర జలధర
మాలావృతమైన మింటి మాడ్కిన్ వెలిగెన్
టీకా:
ఆలమునన్ = యుద్ధమున; ఓలిన్ = వరుసగా; కూలిన = కూలిపోయినట్టి; తాల = తాడి; ద్రుమ = చెట్ల; ఖండ = ముక్కలచేత; దైత్య = రాక్షస; తను = దేహ; ఖండములన్ = ముక్కలచేతను; కీలితము = కలిగినది; ఐ = అయ్యి; ధర = నేల; జలధర = మేఘముల; మాలా = వరుసలచే; ఆవృతము = కమ్ముకొన్నది; ఐన = అయిన; మింటి = ఆకాశము; మాడ్కిన్ = వలె; వెలిగెన్ = ప్రకాశించెను.
భావము:
అలా యుద్ధంలో కూలిపోయిన తాడిచెట్ల ముక్కలూ రాక్షసుల శరీరఖండాలు కలగాపులగంగా భూమిపై పడి ఉండి, ఆ నేల మేఘశకలాలతో ఆవరించబడిన ఆకాశంలా కనిపించింది.
- ఉపకరణాలు:
ధేనుకవనమున నమలిరి
మానవు లావేళఁ దాఁటి మ్రాకుల ఫలముల్;
ధేనువులు మెసఁగెఁ గసవులు;
ధేనుకహరభక్తకామధేనువు గలుగన్.
టీకా:
ధేనుక = ధేనుకాసురుని యొక్క; వనమునన్ = తోట యందు; నమలిరి = తినిరి, భుజించిరి; మానవులు = మనుష్యులు; ఆవేళన్ = అప్పటి; దాటి = నుండి; తాటిమ్రాకుల = తాడిచెట్ల; ఫలముల్ = పండ్లను; ధేనువులు = ఆవులు; మెసగెన్ = మేసెను, తినెను; కసవులున్ = పచ్చికలను; ధేనుక = ధేనుకాసురుని; హర = సంహరించిన; భక్త = భక్తుల యెడ; కామధేనువు = కామధేనువు వంటివాడు; కలుగన్ = ఉండుటచేత.
భావము:
ఎన్నాళ్ళ తరువాతో ఆనాడు దేనుకవనంలో గోపకులు ఆ తాడిపండ్లు తనివితీరా తిన్నారు. ఆవులు వనంలోని పచ్చికలు కడుపునిండా మేసాయి. దేనుకాసురుడిని చంపిన స్వామి భక్తుల పాలిట కామదేనువై ఉండగా వారి కోరికలు తీరడం అదెంతపని.
- ఉపకరణాలు:
ఆ సమయంబున సురలు విరులవానలు గురియించి దుందుభులు మొరయించి; రంతఁ గమలలోచనుండు గోపజన జేగీయమాన వర్తనుండై, యన్నయుం దానును గోగణంబులం దోలుకొని మందకు జనియె; న య్యెడ.
టీకా:
ఆ = ఆ; సమయంబునన్ = సమయ మందు; సురలు = దేవతలు; విరుల = పూల; వానలు = జల్లులు; కురియించిరి = అధికముగా జల్లిరి; దుందుభులు = భేరీలను; మొరయించిరి = మోగించిరి; అంతన్ = అటు పిమ్మట; కమలలోచనుండు = శ్రీకృష్ణుడు; గోపజన = గొల్లవారిచేత; జేగీయమాన = కీర్తింపబడుచున్న; వర్తనుండు = చరితములు కలవాడు; ఐ = అయ్యి; అన్నయున్ = సోదరుడు; తానునున్ = అతను; గో = పశువుల; గణంబులన్ = సమూహములను; తోలుకొని = మరలించుకొని; మందకున్ = గొల్లపల్లెకు; చనియెన్ = వెళ్ళెను; ఆ = ఆ; ఎడన్ = సమయము నందు.
భావము:
ఆ శుభ సమయంలో దేవతలు పుష్పవర్షం కురిపించి దుందుభులు మ్రోగించారు. అప్పుడు పద్మలోచనుడు కృష్ణుడు బలరాముడూ పశువులను తోలుకుని గోకులానికి తిరిగి వచ్చారు. గోపకు లందరూ రామకృష్ణుల పరాక్రమాన్ని ప్రస్తుతించారు. ఆ సమయంలో. . .
- ఉపకరణాలు:
గోపదరేణు సంకలిత కుంతలబద్ధ మయూరపింఛు ను
ద్దీపిత మందహాస శుభదృష్టి లసన్ముఖు వన్యపుష్ప మా
లా పరిపూర్ణు గోపజన లాలిత వేణురవాభిరాము నా
గోపకుమారునిం గనిరి గోపసతుల్ నయనోత్సవంబుగన్.
టీకా:
గోపదరేణు = గోధూళి {గోపదరేణు - పశువుల కాళ్ళచే రేగిన దుమ్ము, గోధూళి}; సంకలిత = కూడుకొన్న; కుంతల = తలవెండ్రుకలను; బద్ధ = కట్టి ఉంచిన; మయూర = నెమలి; పింఛున్ = పింఛము కలవానిని; ఉద్దీపిత = మిక్కిల ప్రకాశించుచున్న; మందహాస = చిరునవ్వుతో కూడిన; శుభ = శుభకరమైన; దృష్టి = చూపులచే; లసత్ = ప్రాకాశిస్తున్న; ముఖున్ = మోము కల వానిని; వన్య = అడవి; పుష్ప = పూల; మాలా = మాలలచే; పరిపూర్ణున్ = నిండుగా ఉన్నవానిని; గోప = గొల్ల; జన = వారిచే; లాలిత = కొనియాడబడినట్టి; వేణు = మురళీ; రవ = గానముచేత; అభిరామున్ = మనోజ్ఞముగా ఉన్నవాని; గోప = గొల్ల; కుమారునిన్ = పిల్లవానిని; కనిరి = చూసిరి; గోప = గోపికా; సతుల్ = స్త్రీలు; నయన = కళ్ళకు; ఉత్సవంబు = సంతోషములు; కన్ = కలుగగా.
భావము:
గోకులంలోని గోపికలు కృష్ణుడిని కన్నులపండువగా చూసారు. కృష్ణుడు గోధూళి ఆవరించిన తలవెంట్రుకల పై నెమలిఫించం ధరించి ఉన్నాడు. వెలుగులు చిమ్ముతున్న చిరునవ్వులతో శుభాన్ని కలిగించే చూపులతో కూడిన మోముతో ప్రకాశిస్తూ ఉన్నాడు. క్రొత్త పూలమాలికలను ధరించి ఉన్నాడు. గోపకు లందరూ బతిమిలాడితే వేణు నాదం చేస్తూ అందరి మనస్సులకూ ఆనందం కలిగించాడు.
- ఉపకరణాలు:
కమలనయను వదనకమల మరందంబు
దవిలి నయన షట్పదముల వలనఁ
ద్రావి దిన వియోగతాపంబు మానిరి
గోపకాంత లెల్లఁ గోర్కు లలర.
టీకా:
కమలనయను = కృష్ణుని; వదన = ముఖము అనెడి; కమల = పద్మము యొక్క; మరందంబున్ = మకరందమును; తవిలి = ఆసక్తిగొని; నయన = కళ్ళు అనెడి; షట్పదముల = తుమ్మెదల; వలనన్ = వలన; త్రావి = తాగి; దిన = పగటిపూట కలిగెడి; వియోగ = ఎడబాటు వలని; తాపంబున్ = బాధను; మానిరి = వదలిరి; గోప = గోపికా; కాంతలు = స్త్రీలు; ఎల్ల = అన్ని; కోర్కులు = కోరికలు; అలరన్ = తీరగా.
భావము:
పగలు అంతా కలిగిన వియోగ సంతాపాన్ని ఆ గోకులంలోని గోపకాంతలు శ్రీకృష్ణుని ముఖపద్మం లోని తేనెలను తమ కన్నులు అనే తుమ్మెదలతో కోరిక మీరా త్రాగుతూ, తగ్గించుకున్నారు.
- ఉపకరణాలు:
ఇట్లు గోపికలు సాదరంబుగం జూడ వ్రీడాహాస వినయంబులం జూచుచుం గ్రీడాగరిష్ఠుండైన ప్రోడ గోష్ఠంబు ప్రవేశించె; నంత రోహిణీ యశోదలు కుఱ్ఱలవలని మచ్చికలు పిచ్చలింప నిచ్చకువచ్చిన ట్లయ్యై వేళల దీవించిరి; వారును మజ్జనోన్మర్దనాదు లంగీకరించి, సురభి కుసుమ గంధంబులు గైకొని, రుచిర చేలంబులు గట్టికొని, రసోపపన్నంబు లయిన యన్నంబులు గుడిచి, తృప్తు లయి, మంజులశయ్యల సుప్తులై యుండి; రందు.
టీకా:
ఇట్లు = ఇలా; గోపికలు = గోపస్త్రీలు; సాదరంబుగన్ = మన్ననతో; చూడన్ = చూచుచుండగా; వ్రీడా = సిగ్గుచేతను; హాస = నవ్వులచేతను; వినయంబులన్ = అణకువలతో; చూచుచున్ = చూస్తూ; క్రీడా = క్రీడించు టందు; గరిష్ఠుండు = గొప్పవాడు; ఐన = అయిన; ప్రోడ = బహు సమర్థుడు; గోష్ఠంబున్ = మంద యందు; ప్రవేశించెన్ = చేరెను; అంతన్ = ఆ తరువాత; రోహిణీ = రోహిణీదేవి; యశోదలు = యశోదాదేవి; కుఱ్ఱల = కుమారుల; వలని = ఎడలి; మచ్చిక = మోహములు; పిచ్చలింపన్ = అతిశయింపగా; ఇచ్చకు వచ్చినట్లు = అత్యధికముగా (ఇష్టం వచ్చినట్టు); అయ్యై = ఆయా; వేళలన్ = సమయము లందు; దీవించిరి = ఆశీర్వదించిరి; వారును = వారుకూడ; మజ్జన = స్నానములు చేయించుట; ఉన్మర్దన = గంధం పూతలు పూయుటలు; ఆదులు = మున్నగునవి; అంగీకరించి = గ్రహించి; సురభి = మంచివాసన కలిగిన; కుసుమ = పూలు; గంధంబులున్ = గంధములు; కైకొని = స్వీకరించి; రుచిర = పరిశుద్దమైన; చేలంబులున్ = బట్టలు; కట్టికొని = కట్టుకొని; రస = షడ్రస {షడ్రసములు - 1కషాయము (వగరు) 2మధురము (తీపి) 3లవణము (ఉప్పు) 4కటువు (కారము) 5తిక్తము (చేదు) 6ఆమ్లము (పులుపు)}; ఉపపన్నంబులు =పూర్ణములు; అయిన = ఐన; అన్నంబులు = ఆహారములు; కుడిచి = భుజించి; తృప్తులు = తృప్తిచెందినవారు; అయి = అయ్యి; మంజుల = మృదువైన; శయ్యలన్ = పక్కలమీద; సుప్తులు = నిద్రించినవారు; ఐ = అయ్యి; ఉండిరి = ఉన్నారు; అందున్ = ఆ తరువాత.
భావము:
ఇలా గోపికలు తనను ప్రేమతో చూస్తూ ఉంటే లీలా పాటవ మూర్తి కృష్ణమూర్తి వారిని సిగ్గుతోనూ, చిరునవ్వుతోనూ, వినయంతోనూ చూస్తూ గొల్లపల్లెలో ప్రవేశించాడు. అప్పుడు రోహిణి యశోదలు కుమారుల యందలి ప్రేమ పొంగిపొరలగా మనసుతీరా వారిని దీవించారు. బలరామకృష్ణులు నలుగుపెట్టి తలంటు పోయించుకున్నారు. చక్కని సువాసనలు వెదజల్లే పూవులను గంధాలను అలంకరింప జేసుకున్నారు. అందమైన దుస్తులు తొడగి కొన్నారు. ఎన్నో రుచులతో రసవంతమైన భోజనం తిన్నారు. తృప్తిగా భుజించిన తరువాత సుఖమైన శయ్యలపై నిద్రపోయారు. అంతట. . .