పోతన తెలుగు భాగవతము

10.1-1532-వ.

ఇట్లు చని నిరంతర కిసలయ, పత్ర, కోరక, కుసుమ, ఫలభార వినమిత వృక్షవిలసిత మహోద్యానంబును; నుద్యానవనభాగ వలమాన జలోన్నయన దారుయంత్ర లతానిబద్ధ కలశ విముక్త సలిలధారా శీకరపరంపరా సంపాదిత వర్షాకాలంబును; గాలకింకర సదృశ వీరభట రథ తురగ సామ జానీక సంకులంబును; గులాచార ధర్మప్రవీణ పౌరజన భాసురంబును, సురాభేద్యమాన మహోన్నతాట్టాలక యంత్ర భయంకర ప్రాకారచక్రంబును; జక్ర, సారస, హంసాది కలకలరవ కలిత సరోవరంబును; సరోవర సంఫుల్ల హల్లక కమల పరిమళమిళిత పవన విరాజితంబును; జితానేక మండలేశ్వర భూషణ మణిగణ రజోనివారిత మదగజేంద్ర దానజల ప్రభూత పంకంబును; బంకరహిత యాదవేంద్రదత్త సువర్ణాచల కల్పతరు కామధేను సమ్మర్దిత విద్వజ్జన నికేతనంబును; గేతన సన్నిబద్ధ చామర మయూర చాప శింజనీనినద పరిపూరితాభ్రంబును; నభ్రంలిహ మహాప్రాసాద సౌధ గవాక్షరంధ్ర నిర్గత ఘనసార ధూపధూమపటల విలోకన సంజనిత జలధర విభ్రాంత శిఖండితాండవ రుచిరంబును; జిరతరానేక దేవాలయ జోఘుష్యమాణ తూర్యనినద పరిభావిత పారావార కల్లోల ఘోషంబును; ఘోషకామినీ ప్రాణవల్లభ బాహుదండ పరిరక్షితంబునై, పరులకు నలక్షితంబైన మథురానగరంబు చేరి, వేలాలంఘనంబు చేసి, వెల్లివిరిసిన మహార్ణవంబు తెఱంగునఁ బట్టణంబునకు ముట్టణంబుచేసి, చుట్టును విడిసిన జరాసంధుని బలౌఘంబుఁగని వేళావిదుం డగు హరి తన మనంబున.

టీకా:

ఇట్లు = ఈ విధముగ; చని = పోయి; నిరంతర = దట్టమైన; కిసలయ = చిగుళ్ళు; పత్ర = ఆకులు; కోరక = మొగ్గలు; కుసుమ = పూలు; ఫల = పండ్లు యొక్క; భార = అధికమైన బరువుచేత; వినమిత = మిక్కిలి వంగిన; వృక్ష = చెట్లతో; విలసిత = విలసిల్లుచున్న; మహా = గొప్ప; ఉద్యానంబును = ఉద్యానవనములు కలది; ఉద్యానవన = ఉద్యానవనముల; భాగ = ప్రదేశములందు; వలమాన = తిరుగుచున్న; జల = నీటిని; ఉన్నయన = పైకి తోడుతున్న; దారు = చెక్క; యంత్ర = యంత్రము లందు; లతా = తీగలచే; నిబద్ధ = కట్టబడిన; కలశ = కుండలనుండి; విముక్త = కారుతున్న; సలిల = నీటి; ధారా = ధారల; శీకర = తుంపరల; పరంపరా = జల్లులచే; సంపాదిత = కలుగజేయబడిన; వర్షాకాలంబునున్ = వర్షాకాలము కలది; కాల = యమ; కింకర = భటుల; సదృశ = సమానులైన; వీర = శూరులైన; భట = సైనికులు; రథ = రథములు; తురగ = గుఱ్ఱములు {తురగము - త్వరగా పోవునది, గుఱ్ఱము}; సామజ = ఏనుగులుతో {సామజము - సామవేదముల వలన పుట్టినది, ఏనుగు}; సంకులంబును = కలకలము కలది; కులా = తమతమ వంశము యొక్క; ఆచార = ఆచార వ్యవహారములో; ధర్మ = ధర్మమములలో; ప్రవీణ = నేర్పరులైన; పౌరజన = ప్రజలచే; భాసురంబును = ప్రకాశించునది; సురా = దేవతలచేత అయినను; అభేద్యమాన = భేదింపరాని దగుచున్న; మహా = మిక్కిలి; ఉన్నత = ఎత్తైన; అట్టాలక = కోటబురుజుల (అటకల) యందలి; యంత్ర = ఆయుధములచే; భయంకర = భయంకరమైన; ప్రాకారచక్రంబునున్ = కోటగోడవలయము కలది {ప్రాకార చక్రము - కోట యొక్క సరిహద్దుగా కల గోడ, బురుజులు, కందకము మున్నగు రక్షణ వలయములు}; చక్ర = చక్రవాక పక్షులు; సారస = బెగ్గురు పక్షులు; హంస = హంసలు; ఆది = మున్నగువాని; కలకల = కోలాహల; రవ = ధ్వనితో; కలిత = కూడిన; సరోవరంబును = సరస్సులు కలది; సరోవర = సరస్సుల యందలి; సంఫుల్ల = పూర్తిగా వికసించిన; హల్లక = ఎఱ్ఱకలువలు; కమల = తామరలు యొక్క; పరిమళ = సువాసనలచే; మిళిత = కూడుకున్న; పవన = గాలులచే; విరాజితంబును = విలసిల్లుచున్నది; జితా = జయింపబడిన; అనేక = పెక్కుమంది; మండలేశ్వర = రాజుల యొక్క; భూషణ = ఆభరణములలోని; మణి = రత్నాల; గణ = సమూహముల; రజః = పొడిచేత; నివారిత = తొలగింపబడిన; మద = మదించిన; గజ = ఏనుగు; ఇంద్ర = శ్రేష్ఠముల; దాన = మద; జల = జలమున; ప్రభూత = పుట్టినట్టి; పంకంబును = బురదకలది; పంక = పాపములచే; రహిత = విడువబడిన; యాదవ = యదువంశపు; ఇంద్ర = శ్రేష్ఠులచే; దత్త = ఇవ్వబడిన; సువర్ణాచల = కనకాచలము (అంత ధనము); కల్పతరు = కల్పవృక్షము (లాంటి తోటలు భూములు); కామధేను = కామధేనువులచే (లాంటి ఆవులు); సమ్మర్దిత = సందడి కలిగిస్తున్న; విద్వజ్జన = విద్వాంసుల; నికేతనంబును = నివాసములు కలది; కేతన = స్తంభములకు; సన్నిబద్ధ = కట్టబడిన; చామర = వింజామరలు; మయూర = నెమలిపింఛములు కల; చాప = ధనుస్సుల యొక్క; శింజనీ = అల్లె త్రాళ్ళ, వింటినారి; నినద = ధ్వనులతో; పరిపూరిత = నిండిపోయిన; అభ్రంబును = ఆకాశము కలది; మహాప్రాసాద = రాజాంతఃపురము యొక్క; సౌధ = భవనముల యొక్క; గవాక్ష = కిటికీల; రంధ్ర = కన్నములనుండి; నిర్గత = వెలువడెడి; ఘనసార = కర్పూరపు; ధూప = ధూపముల, అగరవత్తుల; ధూమ = పొగ; పటల = సమూహములను; విలోకన = చూచుటచే; సంజనిత = పుట్టిన; జలధర = మేఘములని; విభ్రాంత = భ్రమించుచున్న; శిఖండి = నెమళ్ళ యొక్క; తాండవ = నాట్యములచేత; రుచిరంబును = ప్రకాశించుచున్నది; చిరతర = మిక్కిలి తరచైన; అనేక = పెక్కు; దేవాలయ = గుడుల యందు; జోఘుష్యమాణ = ఘోషించుచున్న; తూర్య = వాయిద్యముల; నినద = ధ్వనిచేత; పరిభావిత = అవమానింపబడుతున్న; పారావార = సముద్రము నందలి {పారావారము - అపారమైన తీరము కలది, కడలి}; కల్లోల = పెద్ద అలల; ఘోషంబును = ఘోష కలది; ఘోషకామినీప్రాణవల్లభ = కృష్ణుని {ఘోషకామినీ ప్రాణవల్లభుడు - గోపికాస్త్రీల ప్రాణముతో సమానమైన ప్రియుడు, కృష్ణుడు}; బాహుదండ = భుజ; పరిరక్షితంబును = చక్కగా కాపడబడుతున్నది; ఐ = అయ్యి; పరుల్ = శత్రువుల; కున్ = కు; అలక్షితంబున్ = చూడరానిది; ఐన = అయిన; మథురా = మథుర అనెడి; నగరంబున్ = పట్టణమును; చేరి = దగ్గరకు పోయి; వేలా = చెలియలికట్ట; లంఘనంబు = దాటుట; చేసి = చేసి; వెల్లివిరిసిన = ప్రవాహరూపమున వెడలిన; మహా = గొప్ప; ఆర్ణవంబు = సముద్రము; తెఱంగునన్ = వలె; పట్టణంబున్ = నగరమున; కున్ = కు; ముట్టణంబుచేసి = ముట్టడించి; చుట్టును = నాలుగు పక్కల; విడిసిన = విడిదిచేసుకొని ఉన్న; జరాసంధుని = జరాసంధుని; బల = సైన్యము యొక్క; ఓఘంబున్ = సమూహమును; కని = చూసి; వేళావిదుండు = వేళతెలిసినవాడు; అగు = అయిన; హరి = కృష్ణుడు; తన = అతని; మనంబునన్ = మనసులో.

భావము:

ఆవిధంగా పోయిపోయి జరాసంధుడి సేనలు మథురాపట్టణం చేరాయి. ఆ మథురాపురం దట్టమైన చిగురుటాకులతో, ఆకులతో, మొగ్గలతో, పూలతో, పండ్ల బరువుతో వంగిన చెట్లతో, అందాలు చిందే ఉద్యానవనాలు కలిగి ఉంది. ఆ ఉద్యానవన వీథులలో నీటిని పైకి తెచ్చే దారుయంత్రాలు గిఱ్ఱున తిరుగుతూ వాటికి బిగించబడిన గిండిగల నుంచి నీటిని పైకి ఎగచిమ్ముతుండగా ఆ నీటితుంపరలు పట్టణంలో కృత్రిమవర్షాకాలాన్ని తలపిస్తూ ఉంది; యమకింకరులతో సమానులైన వీరభటులతో, రథ, గజ, తురంగాలతో నగరం సంకులంగా ఉంది; కులాచారము గల ధర్మవీరులైన పౌరులతో పట్టణం పరిఢవిల్లుతూ ఉంది; ఆ మథురాపురి మిక్కిలి ఎత్తైన కోటబురుజులుతో, వెఱపు పుట్టించే యుద్ధ యంత్రాలతో కూడి దేవతలకైనా భేదించ రాని ప్రాకారాలు కలిగి ఉంది; జక్రవాకాలు, బెగ్గురుపిట్టలు, హంసలు మొదలైన పక్షుల కిలకిలారావములతో నిండిన సరస్సులతో ఆ నగరం అందగిస్తూ ఉంది; సరస్సులలో వికసించిన కలువలు కమలాలు వీటి పరిమళాలతో మేళవించిన వాయువులతో ఆ పురి పొలుపారుతూ ఉంది; నిర్జితులైన రాజుల మణిభూషణాల రాపిడి వలన రాలిన పొడివలన పట్టణంలో మదగజముల దానధారలతో ఏర్పడిన పంకములు అణగిపోయి ఉంది; పాపరహితులైన యదు ప్రముఖుల చేత దానం చేయబడిన కనకాచల, కల్పవృక్ష, కామధేనువులతో క్రిక్కిరిసి మథురలోని పండితుల ఇండ్లు ప్రకాశిస్తున్నాయి; టెక్కములకు కట్టబడిన వింజామరల యొక్క, నెమలిఈకలు గల వింటి నారుల యొక్క మ్రోతలతో మథురానగర గగనతలం ఆవరింపబడి ఉంది; ఆకాశమును ముద్దాడుతున్న రాజభవనాల సౌధాల కిటికీ రంధ్రాల నుంచి వెలువడుతున్న కర్పూరధూప ధూమాలను చూసి, మబ్బుల గుంపు లని భ్రమించి నెమళ్ళు పురివిప్పి ఆ పురిలో మనోహరంగా నృత్యం చేస్తున్నాయి; అక్కడున్న అనేక దేవాలయములలో నిరంతరంగా మ్రోగుతున్న మంగళవాద్య ధ్వనులు సముద్ర తరంగ ఘోషను తిరస్కరిస్తున్నాయి; యాదవభామినుల ప్రాణపతుల యొక్క బాహుదండములచే కాపాడబడుతూ ఉంది. అటువంటిది, అన్యులకు తేరిపారజూడ శక్యముగానిది అయిన ఆ మథురానగరం చేరి, చెలియలికట్ట నతిక్రమించి పొంగివచ్చే మహాసముద్రం వలె పట్టణమును ముట్టడించి చుట్టూ విడిసియున్న జరాసంధునడి సైనికశిబిరాలను చూసి, సమయజ్ఞుడైన శ్రీహరి తన మనసులో ఇలా ఆలోచించాడు.