దశమ స్కంధము - పూర్వ : సూర్యోదయ వర్ణన
- ఉపకరణాలు:
పౌలోమి తన బాలు పాన్పుపైఁ గనుపట్టఁ-
బన్నిన పవడంపు బంతి యనఁగ
నాయురర్థముల వ్యయంబు లొత్తులి చాటు-
కాలశాంఖికు చేతి ఘంట యనఁగ
ఘనజంతుజీవితకాలరాసుల విధి-
గొల్వనెత్తిన హేమకుంభ మనఁగఁ
బశ్చిమదిక్కాంత పరఁగఁ గైసేయుచో-
ముందట నిడుకొన్న ముకుర మనఁగఁ
- ఉపకరణాలు:
గోకతాపోపశమదివ్యఘుటిక యనఁగఁ
బద్మినీకాంత నోములఫల మనంగ
మూడుమూర్తుల సారంపు ముద్ద యనఁగ
మిహిరమండల ముదయాద్రిమీఁద నొప్పె.
టీకా:
పౌలోమి = శచీదేవి {పౌలోమి - పులోముని కుమార్తె, శచీదేవి}; తన = ఆమె యొక్క; బాలు = పిల్లవాని; పాన్పు = పక్క, మంచము; పైన్ = మీద; కనుపట్టన్ = కనబడునట్లుగా; పన్నిన = ఏర్పరచిన; పవడంపు = పగడపు; బంతి = చెండు; అనగన్ = అన్నట్లుగ; ఆయుస్ = ఆయుష్షు అనెడి; అర్థముల = సంపదల; వ్యయంబులు = తరుగుదలలను, క్షయములను; ఒత్తిలి = నొక్కి; చాటు = చెప్పెడి; కాలశాంఖికు = సమయసూచకుని {కాలశాంఖికుడు - సమయము తెలుపుటకై చాటింపు వేయువాడు, సమయసూచకుడు}; చేతి = చేతిలోని; ఘంట = గంట; అనగన్ = అన్నట్లుగ; ఘన = అనేకమైన; జంతు = జంతువుల యొక్క; జీవితకాల = ఆయుష్షుల; రాసుల = సమూహములను; విధి = బ్రహ్మదేవుడు; కొల్వ = కొలచుటకు; ఎత్తిన = ఏర్చచిన; హేమ = బంగారపు; కుంభము = కుండ; అనగన్ = అన్నట్లుగ; పశ్చిమ = పడమటి; దిక్కు = దిక్కు అనెడి; కాంత = స్త్రీ; పరగన్ = చక్కగా; కైసేయుచోన్ = అలంకరించుకొనుచు; ముందటన్ = ఎదురుగా; ఇడుకొన్న = ఉంచుకొన్న; ముకురము = అద్దము; అనగన్ = అన్నట్లుగ;
కోక = చక్రవాకముల; తాప = తాపమును; ఉపశమ = తగ్గించెడి. దివ్య = మహత్తరమైన; ఘుటిక = మాత్ర, గుళిక; అనగన్ = అన్నట్లుగ; పద్మినీ = తామరతీగ అనెడి; కాంత = స్త్రీల యొక్క; నోముల = నోములు నోచుటవలన; ఫలము = కలిగిన ఫలితము; అనంగన్ = అన్నట్లుగా; మూడుమూర్తుల = త్రిమూర్తుల {త్రిమూర్తులు - 1బ్రహ్మ 2విష్ణు 3మహేశ్వరుడు}; సారంపు = సత్తచే చేయబడిన; ముద్ద = ముద్ద; అనగన్ = అన్నట్లుగ; మిహిర = సూర్య; మండలము = గోళము, బింబము; ఉదయ = తూర్పు; అద్రి = కొండ; మీదన్ = పైన; ఒప్పెన్ = చక్కగనుండెను.
భావము:
సూర్యబింబం తూర్పుకొండ మీద ఉదయించింది. అది శచీదేవి తన పిల్లవాడికి కనబడేలా పానుపు మీద చిలుకల పందిరికి అమర్చిన పగడాల బంతా అన్నట్లుంది; ఆయుస్సు అనే ధనం వ్యయమై పోతున్నది అని గట్టిగా చాటుతున్న కాలమనే వార్తాహరుని చేతిలోని గంటా అన్నట్లుంది; బ్రహ్మదేవుడు ప్రాణుల జీవితకాలమనే ధాన్యరాసులను కొలవడానికి ఎత్తిన బంగరు కుంచమా అన్నట్లుంది; పడమటిదిక్కు అనే అంగన అలంకరించుకునే టప్పుడు ముందుంచుకున్న అద్దమా అన్నట్లుంది; చక్రవాక పక్షుల పరితాపం మాన్చే దివ్యమైన మందుగుళికా అన్నట్లుంది; పద్మిని అనే నాయిక వ్రతఫలమా అన్నట్లుంది; ముమ్మూర్తుల వెలుగు ముద్దా అన్నట్లుంది.