దశమ స్కంధము - పూర్వ : చంద్రోదయ వర్ణన
- ఉపకరణాలు:
దొగలు సంతసిల్ల దొంగలు భీతిల్లఁ
గడలి మిన్నుముట్టి కడలుకొనఁగఁ
బొడిచె శీతకరుఁడు భూరిచకోరక
ప్రీతికరుఁడు జారభీతికరుఁడు.
టీకా:
ప్రాచీ = తూర్పు; దిశా = దిక్కు అనెడి; అంగనా = స్త్రీ యొక్క; ఫాలతలంబున = నుదుటి యందు; దీపించు = ప్రకాశించునట్టి; సింధూర = సింధూరపు; తిలకము = బొట్టు; అనగన్ = అన్నట్లుగా; దర్పించి = గర్వించి; విరహుల = ప్రియ ఎడబాటుగలవారి; ధైర్య = ధైర్యము అనెడి; వల్లులు = తీగలు; త్రెంపన్ = తెంపివేయుటకు; దర్పకుండు = మన్మథుడు; ఎత్తిన = చేతిలోపట్టుకొన్న; దాత్రము = కొడవలి; అనగన్ = అన్నట్లుగా; అలిగి = కోపించి; కాల = కాలము అనెడి; కిరాతుడు = వేటగాడు; అంధకార = అంధకారము అనెడి; మృగంబు = మృగమును; ఖండింపన్ = నరకుటకు; మెఱయించు = ఝళిపించుతున్న; ఖడ్గము = కత్తి; అనగన్ = అనగా; గగన = ఆకాశము అనెడి; తమాల = చీకటి; వృక్షము = మాను; తూర్పు = తూర్పుదిక్కు; కొమ్మను = కొమ్మ యందు; లలితము = చక్కటివి; ఐ = అయ్యి; మెఱయు = మెరుస్తున్న; పల్లవము = చిగురు; అనగన్ = అన్నట్లుగా; తొగలు = కలువలు.
సంతసిల్లన్ = సంతోషింపగ, వికసించగా; దొంగలు = చోరులు; భీతిల్లన్ = భయపడునట్లు; కడలి = సముద్రము; మిన్నుముట్టి =ఆకాశమును తాకి; కడలు = గొప్ప అలలు; కొనగన్ = కలది అగునట్లు; పొడిచెన్ = ఉదయించెను; శీతకరుడు = చంద్రుడు; భూరి = విశేషముగా; చకోరక = చకోరపక్షులకు; ప్రీతి = సంతోషమును; కరుడు = కలిగించువాడు; జార = విటులకు; భీతిన్ = భయమును; కరుడు = కలిగించువాడు.
భావము:
చకోరపక్షులకు ప్రీతిని, విటులకు భీతిని కలిగిస్తూ చంద్రుడు ఉదయించాడు. అతడు తూర్పుదిక్కనే మగువ ముఖంమీద దీపించే కుంకుమబొట్టా అన్నట్టుగానూ; వియోగుల ధైర్యమనే తీగలను త్రెంచడానికి గర్వంతో మన్మథుడు ఎత్తిన కొడవలా అన్నట్టుగానూ; కాలుడు అనే వేటగాడు అంధకారము అనే మృగాన్ని ఛేదించడం కోసం జళిపించే కరవాలమా అన్నట్టుగానూ; ఆకాశమనే కానుగుచెట్టు యొక్క తూర్పుకొమ్మలో మెరిసే మెత్తని చిగురాకా అన్నట్టుగానూ ఉన్నాడు. అతడిని చూసి కలువలు వికసించాయి. దొంగలు భయపడ్డారు. సముద్రం తరంగాలు ఎత్తి ఆకాశాన్ని అందుకుంది.