దశమ స్కంధము - పూర్వ : కేశిని సంహారము
- ఉపకరణాలు:
ఖురపుటాహతిఁ దూలి కుంభినీచక్రంబు-
ఫణిరాజఫణులకు బరువుసేయ
భీషణహేషా విభీషితులై మింట-
నమృతాంధు లొండొరు నండఁ గొనఁగఁ
జటుల చంచల సటాచ్ఛటల గాడ్పుల మేఘ-
ములు విమానములపై ముసుఁగు పడఁగ
వివృతాస్యగహ్వర విపులదంతంబులు-
ప్రళయాగ్నికీలల పగిది మెఱయఁ
- ఉపకరణాలు:
గాలపాశలీలగా వాల మేపార
వాహ మగుచు గంధవాహగతుల
విజితశక్రపాశి వీర్యపయోరాశి
కేశి వచ్చె మంద క్లేశ మంద.
టీకా:
ఖుర = కాలిగొరిజల, గిట్టల; పుటా = ప్లుత, అశ్వగతి; హతి = తాకుడులచే; తూలి = చలించి; కుంభినీచక్రము = భూమండలము; ఫణిరాజ = ఆదిశేషుని; ఫణులు = పడగల; కున్ = కు; బరువు = బరువెక్కువగుటను; చేయన్ = కలుగజేయగా; భీషణ = భయంకరమైన; హేషా = సకిలింతలచేత; విభీషితలు = భయపెట్టబడినవారు; మింటన్ = ఆకాశమునందు; అమృతాంధులు = దేవతలు {అమృతాంధనులు - అమృతము ఆహారముగా కలవారు, దేవతలు}; ఒండొరులన్ = ఒకరినొకరు; అండకొనగ = అండగాచేసికొనగ; చటుల = తీవ్రముగా; చంచల = చలించుచున్న; సటాత్ = జూలు; ఛటల = సమూహముల యొక్క; గాడ్పుల = వాయువులచేత; మేఘములు = మబ్బులు; విమానముల = విమానముల; పైన్ = మీద; ముసుగుపడగన్ = కమ్ముకొనగ; వివృత = తెరవబడిన; అస్య = నోరు అనెడి; గహ్వర = బిలము నందలి; విపుల = పెద్దవైన; దంతంబులు = పళ్ళు; ప్రళయ = ప్రళయకాల మందలి; అగ్ని = అగ్ని యొక్క; కీలల = మంటల; పగిదిన్ = వలె; మెఱయన్ = ప్రకాశింపగా; కాల = యముని; పాశ = పాశము.
లీలగా = వలె; వాలము = తోక; ఏపార = అతిశయించగా; వాహము = గుఱ్ఱము యొక్క; అగుచున్ = రూపము కలవాడు అగుచు; గంధవాహ = గాలి; గతులన్ = వీచెడి విధములుగ; విజిత = గెలువబడిన; శక్ర = ఇంద్రుడు; పాశి = వరుణుడు కలవాడు; వీర్య = వీరత్వము నందు; పయోరాశి = సముద్రము వంటివాడు; కేశి = కేశి; వచ్చెన్ = వచ్చెను; మంద = గొల్లపల్లె; క్లేశము = దుఃఖమును; అంద = పొందగా.
భావము:
కేశి అనే రాక్షసుడు ఇంద్రుడిని, వరుణుడిని మించిన వాడు, శౌర్యానికి సముద్రం లాంటి వాడు. వాడు కంసుని ప్రోత్సాహంతో గుఱ్ఱము రూపు ధరించి వాయువేగంతో నందుని మందలో ప్రవేశించి సంకటం కలిగించాడు. అతని అశ్వగతి వేగంతో కూడిన దిట్టమైన గిట్టల తాకిడికి చలించిన భూమండలం మోస్తున్న ఆదిశేషుని పడగలకు భారమైంది. అతని భీతిగొలిపే సకిలింతలకు మిక్కిలి భయపడిపోయి ఆకాశంలో దేవతలు ఒకరినొకరు గట్టిగా పట్టుకున్నారు. అతను జూలు ఊపిన విసురుకి జనించిన గాలి వలన మేఘాలు చెల్లాచెదురు అయిపోయి, విమానాలను క్రమ్ముకున్నాయి. తెరిచిన అతని నోటి గుహలోని పెద్ద పండ్లు ప్రళయకాలంలోని అగ్నిజ్వాలల మాదిరి మెరిశాయి. అతని తోక యమపాశం లాగా ప్రకాశించింది.