పోతన తెలుగు భాగవతము

పోతన తెలుగు భాగవతము

దశమ స్కంధము - పూర్వ : గోపికలకు ప్రత్యక్షమగుట

  •  
  •  
  •  

10.1-1060-మ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ని యిట్లంగన లంచితస్వరముతో నంకించుచుం బాడుచుం
ను "రావే" యని చీరి యేడువ జగత్రాణుండు త్రైలోక్య మో
నుఁడై మన్మథ మన్మథుం డయి మనోజ్ఞాకారియై హారియై
పీతాంబరధారియై పొడమెఁ దత్కాంతాసమీపంబునన్.

టీకా:

అని = అని; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అంగనలు = స్త్రీలు; అంచిత = చక్కటి; స్వరము = కంఠస్వరము; తోన్ = తో; అంకించుచున్ = పొగడుతు; పాడుచున్ = పాడుతు; తను = అతనిని; రావే = రమ్ము; అని = అని; చీరి = పిలిచి; ఏడువన్ = రోదించగా; జగత్రాణుండు = కృష్ణుడు {జగ త్రాణుడు – లోక రక్షకుడు, విష్ణువు}; త్రైలోక్య = ముల్లోకములను; మోహనుడు = మోహము పుట్టించువాడు; ఐ = అయ్యి; మన్మథమన్మథుడు = మిక్కిలి అందగాడు; అయి = అయ్యి; మనోజ్ఞ = మనోజ్ఞమైన; ఆకారి = ఆకారము కలవాడు; ఐ = అయ్యి; హారి = హారములు ధరించిన వాడు; ఐ = అయ్యి; ఘన = గొప్ప; పీతాంబర = పచ్చని పట్టుబట్టలు; ధారి = ధరించినవాడు; ఐ = అయ్యి; పొడమెన్ = కనబడెను; తత్ = ఆ; కాంతా = స్త్రీల; సమీపంబునన్ = వద్ద.

భావము:

అలా గోపకాంతలు తమ మధురమైన కంఠాలతో కృష్ణుడి గుణాలను స్తుతిస్తూ పాడుతూ “ప్రియతమా రా!” అని విలపించగా, లోకాలను రక్షించే ఆ పరమాత్ముడు, త్రిజగన్మోహనుడై, మన్మథమన్మథుడై, సుందర స్వరూపుడై మనోహరము లైన హారములు ధరించి, పచ్చని పట్టుబట్ట కట్టి వారి ముందు సాక్షాత్కరించాడు.

10.1-1061-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

చ్చిన వల్లభుఁ గనుగొని
విచ్చేసె నటంచు సతులు వికసిత ముఖులై
చ్చుగ నిల్చిరి ప్రాణము
చ్చిన నిలుచుండు నవయవంబుల భంగిన్.

టీకా:

వచ్చిన = వచ్చినట్టి; వల్లభున్ = ప్రియుని; కనుగొని = చూసి; విచ్చేసెన్ = వచ్చెను; అటంచున్ = అనుచు; సతులు = స్త్రీలు; వికసిత = వికసించిన; ముఖులు = మోములు కలవారు; ఐ = అయ్యి; అచ్చుగన్ = చక్కగా; నిల్చిరి = నిలబడిరి; ప్రాణము = జీవము; వచ్చిన = తిరిగిరాగా; నిలుచుండు = స్తిమిత పడెడి; అవయవంబుల = అవయవముల; భంగిన్ = వలె.

భావము:

అలా వచ్చిన గోపాలుడిని చూసి తమ ప్రియుడు వచ్చాడని ఆ నెలతలు వికసించిన మోములు కలవారై, పోయిన ప్రాణాలు తిరిగి వచ్చిన దేహేంద్రియముల వలె లేచి చక్కగా నిలబడ్డారు.

10.1-1062-సీ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తివ యొక్కతె భక్తి నంజలి గావించి-
ప్రాణేశు కెంగేలుఁ ట్టుకొనియె
నింతి యొక్కతె జీవితేశ్వరు బాహువు-
మూపున నిడుకొని ముదము నొందె
నిత యొక్కతె తన ల్లభు తాంబూల-
ర్విత మాత్మ హస్తమునఁ దాల్చెఁ
డతి యొక్కతె ప్రియుదములు విరహాగ్ని-
ప్తకుచంబులఁ దాఁపుకొనియె

10.1-1062.1-ఆ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

భామ యొకతె భ్రుకుటిబంధంబు గావించి
ప్రణయభంగ రోషభాషణమున
ష్టదశన యగుచు దండించు కైవడి
వాఁడి చూడ్కిగముల రునిఁ జూచె.

టీకా:

అతివ = ఇంతి; ఒక్కతె = ఒకామె; భక్తిన్ = భక్తితో; అంజలిగావించి = నమస్కరించి; ప్రాణేశు = ప్రియుని; కెంగేలు = ఎఱ్ఱని అరచేతిని; పట్టుకొనియె = పట్టుకొనెను; ఇంతి = పడతి; ఒక్కతె = ఒకామె; జీవితేశ్వరు = విభుని, కృష్ణుని; బాహువున్ = చేతిని; మూపునన్ = భుజముపైన; ఇడుకొని = ఉంచుకొని; ముదమున్ = సంతోషమును; ఒందె = పొందెను; వనిత = స్త్రీ; ఒక్కతె = ఒకామె; తన = తన యొక్క; వల్లభు = ప్రియుని; తాంబులచర్వితంబున్ = తమ్మ {తాంబూలచర్వితము - తాంబూలము (కిళ్ళీ) చర్వితము (నమలబడి మెత్తగా ఐనది), తమ్మ}; ఆత్మ = తన యొక్క; హస్తమునన్ = చేతిలో; తాల్చెన్ = ధరించెను; పడతి = యువతి; ఒక్కతె = ఒకామె; ప్రియు = ప్రియుని యొక్క; పదములున్ = పాదములను; విరహ = ఎడబాటు వలని; అగ్ని = తాపముచే; తప్త = తపిస్తున్న; కుచంబులన్ = స్తనములందు; దాపుకొనియె = ఆనించుకొనెను.
భామ = మహిళ; ఒకతె = ఒకామె; భ్రుకుటి = కనుబొమలు; బంధంబుగావించి = ముడివేసుకొని; ప్రణయభంగ = మదనక్రీడాగుటచే కలిగిన; రోష = రోషపు; భాషమమునన్ = మాటలతో; దష్ట = కొరుకుతున్న; దశన = పళ్ళు గలది; అగుచు = అగుచు; దండించు = శిక్షిస్తున్న; కైవడిన్ = విధముగా; వాడి = చురుకైన; చూడ్కి = చూపుల; గములన్ = సమూహములతో; వరుని = ప్రియుని; చూచెన్ = చూసెను.

భావము:

ఒక పల్లవపాణి భక్తితో దోసిలొగ్గి జీవితనాథుని ఎఱ్ఱని అరచేతిని పట్టుకుంది. మరొక భామ ప్రాణవల్లభుని చెయ్యి తన మూపుపై వేసుకుని మురిసిపోయింది. వేరొక తన్వి తన ప్రియుడి తాంబూల చర్వితాన్ని తన చేతితో అందుకుంది. ఇంకొక రమణి రమణుని చరణాలు వియోగాగ్నితో ఉడికిపోతున్న తన ఉరోజాలపై పెట్టుకుంది. మరొక కాంత కనుబొమలు ముడిచి, ప్రణయభంగం కావించడం వల్ల కినుక గదిరిన మాటలతో పెదవి కొరుకుతూ కొట్టేదాని వలె వరుడిని చురుకు చూపులతో చూసింది.

10.1-1063-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రిముఖకమలముఁ జూచుచుఁ
రుణి యొకతె ఱెప్పలిడక నియక యుండెన్
రిపదకమలముఁ జూచుచు
రిగి తనివి లేని సుజను మాడ్కి నరేంద్రా!

టీకా:

హరి = కృష్ణుని; ముఖ = ముఖము అనెడి; కమలమున్ = పద్మమును; చూచుచున్ = చూస్తూ; తరుణి = యువతి; ఒకతె = ఒకామె; ఱెప్పలు = కనురెప్పలను; ఇడక = మూయకుండా; తనియక = తృప్తిచెందకుండ; ఉండెన్ = ఉండెను; హరి = నారాయణుని; పద = పాదములు అనెడి; కమలమున్ = పద్మములను; చూచుచున్ = చూస్తూ; మరిగి = ఆసక్తుడై; తనివిలేని = తృప్తిచెందని; సుజను = సజ్జను; మాడ్కిన్ = వలె; నరేంద్రా = రాజా.

భావము:

ఓ పరీక్షన్మహారాజా! శ్రీమన్నారాయణుని పాద పద్మములను దర్శించటంలో రుచిమరగిన సత్పురుషుడు ఎంత చూసినా సంతృప్తి పొందడు; అదే విధంగా ఇంకొక యువతి శ్రీకృష్ణుని ముఖకమలములను వీక్షిస్తూ తనివితీరక రెప్పలు వాల్చుటలేదు.

10.1-1064-ఉ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

క్క లతాంగి మాధవుని యుజ్జ్వలరూపము చూడ్కితీఁగలం
జిక్కఁగఁ బట్టి హృద్గతముఁ జేసి వెలిం జనకుండ నేత్రముల్
గ్రక్కున మూసి మేనఁ బులకంబులు క్రమ్మఁగఁ గౌగలించుచుం
జొక్కములైన లోచవులఁ జొక్కుచు నుండెను యోగి కైవడిన్.

టీకా:

ఒక్క = ఒకానొక; లతాంగి = సుందరి; మాధవుని = కృష్ణుని; ఉజ్జ్వల = కాంతివంతమైన; రూపమున్ = ఆకారమును; చూడ్కి = చూపు లనెడి; తీగలన్ = తీగెలతోటి; చిక్కగన్ = గట్టిగా; పట్టి = పట్టుకొని; హృత్ = హృదయము నందు; గతము = ఉండునట్లు; చేసి = చేసి; వెలిన్ = బయటకు; చనకుండ = వెళ్ళిపోకుండా; నేత్రముల్ = కన్నులను; గ్రక్కునన్ = చటుక్కున; మూసి = మూసివేసి; మేనన్ = దేహము నందు; పులకంబులు = పులకరింతలు; క్రమ్మగన్ = కమ్ముకొనగా; కౌగలించుచున్ = ఆలింగనము చేసికొని; చొక్కములు = స్వచ్ఛములు, మనోహరములు; ఐన = అయిన; లోచవులన్ = అంతర రుచుల చేత; చొక్కుచునుండెన్ = పరవశించుచుండెను; యోగి = ముని; కైవడిన్ = వలె.

భావము:

ఒక సన్నని సుందరాంగి దేదీప్యమానంగా వెలుగొందు గోపాలుని రూపాన్ని చూపులనే తీగలతో బంధించేసి, తన హృదయంలోనికి జొనుపుకుంది. ఆ రూపం మళ్ళీ బయటకు వెళ్ళిపోకుండా ఉండాలని తటాలున కండ్లు మూసుకుంది. తనువు గగుర్పాటు చెందుతుండగా ఆలింగనం చేసుకుంటూ ఓ యోగి మాదిరి చక్కగా లోపల లోపలే ఆస్వాదిస్తూ సొక్కిపోయింది.

10.1-1065-సీ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

"లయించి ప్రాణేశ! యెందుఁ బోయితి" వని-
తోరంపుటలుకతో దూఱె నొకతె
"లజాక్ష! ననుఁబాసి నఁగ నీ పాదంబు-
లెట్లాడె"నని వగ నెయిదె నొకతె;
"నాథ! నీ వరిగిన నా ప్రాణ మున్నది-
కూర్మియే యిది" యని కుందె నొకతె
"యీశ్వర! నను నిన్ను నిందాఁకఁ బాపెనే-
పాపపు విధి" యని లికె నొకతె

10.1-1065.1-ఆ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

"లఁగి పోవు నట్టి ప్పేమి సేసితి
ధిప! పలుకు ధర్మ" నియె నొకతె
"యేమినోము ఫలమొ హృదయేశ! నీ మోము
రలఁ గంటి" ననుచు సలె నొకతె.

టీకా:

ఎలయించి = చేరదీసి; ప్రాణేశా = జీవితేశ్వరా; ఎందున్ = ఎక్కడకు; పోయితివి = వెళ్ళిపోతివి; అని = అని; తోరంపు = అధికమైన; అలుక = కోపము; తోన్ = తోటి; దూఱెన్ = తిట్టెను; ఒకతె = ఒకామె; జలజాక్షా = కృష్ణా; ననున్ = నన్ను; పాసి = విడిచిపెట్టి; చనగన్ = వెళ్ళుటకు; నీ = నీ; పాదంబులు = కాళ్ళు; ఎట్లు = ఎలా; ఆడెన్ = సహకరించినవి; అని = అని; వగన్ = విచారముతో; ఎయిదెన్ = సమీపించినది; ఒకతె = ఒకామె; నాథ = స్వామీ; నీవు = నీవు; అరిగిన = వెళ్ళిపోయిన; నా = నా యొక్క; ప్రాణము = ప్రాణము; ఉన్నది = పొకుండ ఉన్నది; కూర్మియే = స్నేహధర్మమేనా; ఇది = ఇది; అని = అని; కుందెన్ = దుఃఖించెను; ఒకతె = ఒకామె; ఈశ్వర = భగవంతుడా; నినున్ = నిన్ను; నన్నున్ = నన్ను; ఇందాకన్ = ఇప్పటివరకు; పాపెనే = దూరముచేసెను; పాపపు = పాపి యైన; విధి = అదృష్టము; అని = అని; పలికెను = అనెను; ఒకతె = ఒకామె.
తలగిపోవు = దూరము చేసేటి; అట్టి = అంతటి; తప్పు = అపరాధము; ఏమి = ఏమిటి; చేసితిన్ = చేసాను; అధిప = ప్రభు; పలుకు = చెప్పుము; ధర్మము = న్యాయము; అనియె = అనెను; ఒకతె = ఒకామె; ఏమి = ఏ; నోము = నోము నోచుటవలన కలిగిన; ఫలమొ = ప్రయోజనమో; హృదయేశ = ప్రియా; నీ = నీ యొక్క; మోమున్ = ముఖమును; మరలన్ = మళ్ళీ; కంటిని = చూడగలిగితిని; అనుచు = అని; మసలెన్ = మెలగెను; ఒకతె = ఒకామె.

భావము:

“ప్రాణేశ్వరా! నన్ను మోసగించి ఎక్కడికి వెళ్ళిపోయావు” అని ఒక అంగన మిక్కిలి కినుకతో కృష్ణుని నిందించింది. “కమలనయనా! నను వదలి వెళ్ళడానికి నీకు కాళ్ళు ఎలా ఆడాయి” అని ఒక వెలది వాపోయింది. “ప్రభూ! నీవు వెళ్ళిపోయినా ఇంకా ప్రాణాలతోనే ఉన్నాను. చూడు. ఇదేమి ప్రేమ” అని ఒక ఇంతి చింతించింది. “దేవా! ఇంత వరకు పాపపు దైవం నన్ను నీకు దూరం చేసింది గదా.” అని ఒక పడతి పలవరించింది. “నాథా! నన్ను వదలి దూరంగ పోయేటంత తప్పు నేనేమి చేసానో చెప్పు. నీ కిది న్యాయమా?” అని ఒక అతివ అడిగింది. “ప్రాణేశా! నా నోము ఫల మెలాంటిదో కాని నాకు మళ్ళీ నీ ముఖ దర్శనం లభించింది.” అని ఒక పడచు పరవశించింది.

10.1-1066-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

"పలికిన ప్రతిజ్ఞఁ దప్పెడిఁ
లికించినఁ గాని రమణుఁ లుక" నటంచుం
కంఠి యొకతె చెలితోఁ
లుకుల నమృతములు గురియు లుకులఁ బలికెన్.

టీకా:

పలికినన్ = మాట్లాడితే; ప్రతిజ్ఞ = చేసిన శపథము; తప్పెడిన్ = తప్పిపోతుంది; పలికించిన = పలకరించితే; కాని = తప్పించి; రమణున్ = మనోజ్ఞమైనవానితో; పలుకన్ = మాట్లాడను; అటంచున్ = అని; కలకంఠి = యువతి {కలకంఠి - కోయిలవంటి కంఠస్వరము కలామె, స్త్రీ}; ఒకతె = ఒకామె; చెలి = స్నేహితురాలి; తోన్ = తోటి; పలుకుల = మాటలందు; అమృతములు = అమృతపుసోనలు; కురియు = కారెడి; పలుకులన్ = మాటలను; పలికెన్ = చెప్పెను.

భావము:

కమ్మని కంఠస్వరం కల ఒక జాణ నేనే ముందుగా తనతో మాట్లాడితే నేను చేసిన ప్రతిజ్ఞ తప్పిపోతుంది కదా. కనుక, ప్రియుడు పలుకరిస్తేనే కానీ పలుకను అంటూ పలుకులలో అమృతం ఒలికేలా తన చెలికత్తెతో చెప్పింది.

10.1-1067-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

"పట్టినఁ గాని మనోవిభుఁ
ట్టఁ గదా?" యంచుఁ నొక్క బాలిక సఖి చే
ట్టుకొని చెప్పె ధైర్యము
ట్టెల్లను మరునిటెంకి ట్టుగ నధిపా!

టీకా:

పట్టినన్ = ముట్టుకొనిన; కాని = కాని; మనోవిభున్ = హృదయేశ్వరుని; పట్టన్ = ముట్టుకొనను; కదా = కదా; అంచున్ = అనుచు; ఒక్క = ఒకానొక; బాలిక = పడచు; సఖి = స్నేహితురాలి; చే = చేతిని; పట్టుకొని = పట్టుకొని; చెప్పెన్ = చెప్పెను; ధైర్యము = ధైర్యము; పట్టు = ఆధారము; ఎల్లను = అంతటిని; మరునిటెంకి = మన్మథస్థానమే; పట్టుగన్ = మూలముగా భావించి; అధిపా = రాజా.

భావము:

ఓ పరీక్షన్మహారాజా! ఒక పిల్ల “ప్రాణనాథుడు నన్ను తాకకపోతే, నేను అతణ్ణి తాకను కదా” అని ఒక చెలి చెయ్యి పట్టుకుని చెప్పింది కాని, అమె ధైర్యమంతా కడకు మన్మథుడు ఎగరగొట్టేసాడు.

10.1-1068-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

"చెలువుఁడు చెప్పకపోయిన"
సొపున నొక ముగ్ధ "మున్ను చూడ" ననుచు నౌ
వంచి యుండఁ జాలక
యెత్తెను లోన మరుఁడు లయెత్త నృపా!

టీకా:

చెలువుడు = ప్రియుడు; చెప్పక = చెప్పకుండా; పోయినన్ = వెళ్ళిపోగా; సొలుపునన్ = అలుకతో; ఒక = ఒకానొక; ముగ్ధ = ముద్దరాలు; మున్ను = ముందుగా; చూడను = చూడను; అనుచున్ = అని; ఔదల = తల; వంచి = వంచుకొని; ఉండజాలక = ఆగలేక; తల = తలను; ఎత్తెను = పైకెత్తెను; లోన = మనసులోపల; మరుడు = మన్మథుడు; తలయెత్తన్ = పొడసూపగా; నృపా = రాజా.

భావము:

పరీక్షిన్నరేంద్రా! విను. ప్రియుడు తనకు చెప్పకుండా వెళ్ళాడనీ అందుచే తాను ముందుగా అతనిని చూడ నని వైముఖ్యం వహించిన ఒక అమాయకురాలు తన హృదయంలో మరులు సందడింపగా అలాగే తల వంచుకుని ఉండలేక తల పైకెత్తి చూసింది.

10.1-1069-వ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఇవ్విధంబున.

టీకా:

ఈ = ఈ; విధంబునన్ = విధముగా.

భావము:

ఈ రీతిగా. . .

10.1-1070-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రిసురుచిర లలితాకృతిఁ
రుణులు గని ముక్త విరహతాప జ్వరలై
మోత్సవంబు సలిపిరి
మేశ్వరుఁ గనిన ముక్తబంధుల భంగిన్.

టీకా:

హరిన్ = కృష్ణుని; సు = మంచి; రుచిర = కాంతి గల; లలిత = మనోజ్ఞమైన; ఆకృతిన్ = రూపమును; తరుణులు = యువతులు; కని = చూసి; ముక్త = వదలిన; విరహ = ఎడబాటు వలని; తాప = సంతాపముచేత; జ్వరలు = తపించుట కలవారు; ఐ = అయ్యి; పరమ = అత్యుత్తమమైన; ఉత్సవంబున్ = వేడుకను; సలిపిరి = చేసిరి; పరమేశ్వరున్ = భగవంతుని; కనిన = చూసిన; ముక్తబంధుల = ముక్తులు, యోగులు; భంగిన్ = వలె.

భావము:

భగవంతుడిని దర్శించి, భవబంధాల నుంచి విముక్తి పొందిన భాగవతుల వలె నందనందనుడు కృష్ణుని ఉజ్వల సుందరాకారం సందర్శించి; ఆ గోపవనితలు విరహం వలన జనించిన తాపజ్వరం వదలినవారై పరమానందభరితులు అయ్యారు.

10.1-1071-వ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అంత న క్కాంతుండు కాంతాజనపరిక్రాంతుండై వనాంతరంబున శక్తినికర సంయుక్తుండైన పరమపురుషుడునుంబోలె వారలం దోడ్కొని మందార కుంద కుసుమపరిమళ మిళిత పవమానమానిత మధుకరనికర ఝంకార సుకుమారంబును, శరత్కాల చంద్రకిరణ సందోహ సందళితాంధకారంబును యమునాతరంగ సంగత కోమల వాలుకాస్ఫారంబునై యమలినంబైన పులినంబు ప్రవేశించె; వారును జ్ఞానకాండంబున నీశ్వరుంగని శ్రుతులు ప్రమోదంబునం గామానుబంధంబుల విడిచిన విధంబున హరిం గని విరహవేదనల విడిచి పరిపూర్ణమనోరథలై.

టీకా:

అంతన్ = అప్పుడు; ఆ = ఆ; కాంతుండు = అందగాడు; కాంతా = స్త్రీ; జన = జనులచే; పరిక్రాంతుండు = చుట్టబడినవాడు; ఐ = అయ్యి; వన = అడవి; అంతరంబునన్ = నడిమి యందు; శక్తి = సర్వశక్తులతో {శక్తి నికరము - అవ్యక్త, మహదహంకారాది శక్తుల సమూహము, సర్వజ్ఞ సర్వతంత్ర అనాదిబోధ నిత్యతృప్తి నిత్యలుప్త అనంతాది శక్తుల సమూహము}; సంయుక్తుండు = కూడినవాడు; ఐన = అయిన; పరమపురుషుడునున్ = పరబ్రహ్మ; పోలెన్ = వలె; వారలన్ = వారిని; తోడ్కొని = కూడా తీసుకొని; మందార = మందారములు; కుంద = మొల్లలు; కుసుమ = పూల; పరిమళ = సువాసనలతో; మిళిత = కూడిన; పవమాన = వాయువు; మానిత = గౌరవింపబడిన; మధుకర = తుమ్మెదల; నికర = సమూహముల; ఝంకార = జుమ్మనెడి శబ్దముచే; సుకుమారంబును = మృదువైనది; శరత్కాల = శరదృతువు నందలి; చంద్రకిరణ = వెన్నెల యొక్క; సందోహ = సమూహములచేత; సందళిత = చక్కగా అణచబడిన; అంధకారంబును = చీకటి కలది; యమునా = యమునానదీ; తరంగ = అలలచే; సంగత = కూడుకొన్న; కోమల = మృదువైన; వాలుకా = ఇసుకతోటి; స్ఫారంబున్ = విస్తారమైనది; ఐ = అయ్యి; అమలినంబు = నిర్మలము; ఐన = అయిన; పులినంబు = ఇసుకతిప్ప యందు; ప్రవేశించెన్ = చేరెను; వారును = వారు; ఙ్ఞానకాండంబునన్ = ఙ్ఞానకాం డాధ్యయములో; ఈశ్వరునిన్ = భగవంతుని; కని = చూసి; శ్రుతులు = వేదములు; ప్రమోదంబునన్ = సంతోషముతో; కామానుబంధంబుల = కామక్రోధాది బంధములు; విడిచిన = వదలివేసిన; విధంబునన్ = విధముగా; హరిన్ = కృష్ణుని; కని = చూసి; విరహ = ఎడబాటు వలని; వేదనలన్ = బాధలను; విడిచి = వదలివేసి; పరిపూర్ణమనోరథలు = పూర్తిగా ధన్యురాండ్రు; ఐ = అయ్యి.

భావము:

అప్పుడు, శక్తినికరములు పరివేష్టించిన పరమాత్మ వలె, శ్రీకృష్ణుడు తన చుట్టూ కొలుస్తున్న బృందావన గొల్లపడతులుతో ప్రకాశించాడు. వాసుదేవుడు ఆ వ్రజ సుందరులను వెంట నిడుకుని మందారపూల సౌరభంతో మొల్ల పువ్వుల నెత్తావితో గూడిన మందమారుతములకు మూగి మృదువుగా జుంజు మ్మని రొదచేస్తున్న తుమ్మెద సమూహాలు కలదీ, శరత్కాల చంద్రకిరణ సమూహాలచే చెదరగొట్టబడిన చీకటులు కలదీ, యమునానదీ తరంగాలచే సంతరించబడిన మెత్తని ఇసుక కలిగి విస్తార మైనది, స్వచ్ఛమైనదీ అయిన ఇసుకతిన్నెల ప్రవేశం చేసాడు. జ్ఞానకాండలో పరమాత్మను దర్శించిన వేదాలు కామానుబంధాలు సంతోషంగా విడిచినట్లు, కృష్ణ విరహం వలన కలిగిన తాపాన్ని ఆ గోపికలు పోగొట్టుకున్నారు. వారి కోరికలన్నీ చక్కగా నెరవేరాయి.

10.1-1072-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

పాఠీననయన లెల్ల న
కాఠిన్య పటాంచలములఁ గౌతుకములు హృ
త్పీముల సందడింపఁగఁ
బీముఁ గల్పించి రంతఁ బ్రియునకు నధిపా!

టీకా:

పాఠీననయనలు = అందగత్తెలు {పాఠీన నయన - చేపవంటి కన్నులు కలామె, స్త్రీ}; ఎల్లను = అందరు; అకాఠిన్య = మృదువైన; పటాంచలములన్ = చీర కొంగులచేత; కౌతుకములు = కోరికలు; హృత్ = హృదయము లనెడి; పీఠములన్ = వేదిక లందు; సందడింపగన్ = తొందరపెట్టగా; పీఠమున్ = ఆసనమును; కల్పించిరి = ఏర్పాటు చేసిరి; అంతన్ = అప్పుడు; ప్రియున్ = కృష్ణుని; కున్ = కి; అధిపా = రాజా;

భావము:

ఆ చేప కన్నుల సుందరీమణులు హృదయసీమలలో ఉబలాటం మెండుకోగా ప్రియుడికి తమ మెత్తని పైట కొంగులు పరచి ఆసనం కల్పించారు.

10.1-1073-ఆ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రమయోగి హృదయ ద్రపీఠంబుల
నుండు మేటి వ్రజవధూత్తరీయ
పీఠమున వసించి పెంపారెఁ ద్రిభువన
దేవి లక్ష్మి మేనఁ దేజరిల్ల

టీకా:

పరమ = అతిగొప్ప; యోగి = యోగుల యొక్క; హృదయ = హృదయములు అనెడి; భద్ర = శుభ స్వరూపములైన; పీఠంబులన్ = స్థానము లందు; ఉండు = ఉండెడి; మేటి = గొప్పవాడు; వ్రజ = గోపికా; వధూ = స్త్రీల; ఉత్తరీయ = పైటలచే ఏర్పరచిన; పీఠమునన్ = ఆసనము నందు; వసించి = కూర్చుండి; పెంపారెన్ = అతిశయించెను; త్రిభువన = ముల్లోకములను ప్రకాశింప జేసెడి; దేవి = దివ్యమైన; లక్ష్మి = లక్ష్మీదేవి; మేనన్ = తన దేహము నందు; తేజరిల్ల = విరాజిల్లగా.

భావము:

యోగీశ్వరుల హృదయములు అనే సుఖాసనము లందు అధివసించే ఆ పరమాత్ముడు. ముల్లోకాల సౌందర్యలక్ష్మి తన మేన ఉద్దీపించగా గొల్లముగ్ధల పైట కొంగులతో కల్పించిన శయ్య మీద ఆసీనుడయ్యాడు.

10.1-1074-మ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

నోద్దీపితుఁడైన నాథునికి సన్మానంబు గావించుచున్
ముదితల్ హాసవిలోకవిభ్రమములన్ మోదించుచుం జేరి త
త్పముల్ హస్తతలంబులం బిసుకుచుం బైముట్టుచున్ దూఱుచుం
దురుల్ పల్కుచుఁ గూర్మి నిట్లనిరి యీత్కోపదీప్తాస్యలై.

టీకా:

మదన = మన్మథోద్రేకమును; ఉద్దీపితుడు = ప్రకాశింపజేయువాడు; ఐన = అయిన; నాథుని = విభుని; కిన్ = కి; సన్మానంబు = గౌరవించుటను; కావించుచున్ = చేయుచు; ముదితల్ = ముద్దరాళ్ళు; హాస = నవ్వులు; విలోక = చూపుల; విభ్రమములన్ = శృంగారచేష్టలచే; మోదించుచున్ = సంతోషించుచు; చేరి = సమీపించి; తత్ = అతని; పదముల్ = పాదములను; హస్తతలంబులన్ = అరిచేతులతో; పిసుకుచున్ = వత్తుతు; పైముట్టుచున్ = మీద చేతులు వేయుచు; దూఱుచున్ = దూషించుచు; చదురుల్ = చతురోక్తులు, వేళాకోళములు; పల్కుచున్ = ఆడుతు; కూర్మిన్ = ప్రేమతో; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనిరి = పలికిరి; ఈషత్ = కొద్దిగా; కోప = కోపముచేత; దీప్త = కాంతివంతమైన; ఆస్యలు = మోములు కలవారు; ఐ = అయ్యి.

భావము:

ఆ మగువలు మదనోద్రేకం కలిగిస్తున్న వల్లభుణ్ణి ఆదరిస్తూ, నగవుతో కూడిన చూపుల సింగారాలు ఒలకబోస్తూ సంతోషంగా చుట్టూ చేరి ఆయన పాదాలను తమ చేతులతో ఒత్తుతూ, ఆయనను స్పృశిస్తూ, తూలనాడుతూ, వేళాకోళము లాడుతూ, ఇంచుక కోపం దీపిస్తున్న మోములు కలవారై ప్రేమతో ఇలా అన్నారు.

10.1-1075-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

"కొచినఁ గొలుతురు కొందఱు
గొలుతురుఁ దముఁ గొలువకున్నఁ గొందఱు పతులం
గొలిచినను గొలువకున్నను
గొలువరు మఱికొంద ఱెలమి గోపకుమారా!"

టీకా:

కొలచిన = తమను సేవించినచో; కొలుతురు = సేవింతురు; కొందఱు = కొంతమంది; కొలుతురు = సేవించెదరు; తమున్ = వారిని; కొలువకున్నన్ = సేవించకపోయినను; కొందఱు = కొంతమంది; పతులన్ = భర్తలను; కొలిచినన్ = సేవించిన; కొలవకున్నన్ = సేవించకపోయినను; కొలువరు = ఆదరించరు; మఱి = ఇంకా; కొందఱు = కొంతమంది; ఎలమిన్ = ధైర్యముతో; గోపకుమారా = కృష్ణా.

భావము:

“ఓ నందుని కుమారుడవైన కృష్ణా! కొందరు తమను సేవించిన వారినే సేవిస్తారు. మరికొందరు తమను సేవించని వారిని సైతం సేవిస్తారు. ఇంకా కొందరు సంతోషంతో తమను సేవించే వారినీ, సేవించని వారినీ కూడా సేవించరు.”