దశమ స్కంధము - పూర్వ : గోపికల దీనాలాపములు
- ఉపకరణాలు:
విరహాగ్ని శిఖలతో వెడలు నిట్టూర్పుల-
ముమ్మరంబులఁ గంది మోము లెండఁ
గన్నుల వెడలెడి కజ్జలధారలు-
కుచకుంకుమంబులు గ్రుచ్చిపాఱఁ
జెక్కులఁ జేర్చిన చేతుల వేఁడిమి-
మోముఁదమ్ముల మేలి మురువు డిందఁ
బొరిఁ బొరిఁ బుంఖానుపుంఖంబులై తాఁకు-
మదను కోలల ధైర్యమహిమ లెడల
- ఉపకరణాలు:
దుఃఖభరమున మాటలు దొట్రుపడఁగఁ
బ్రియము లాడని ప్రియుఁ జూచి బెగ్గడిల్లి
చరణముల నేల వ్రాయుచు సంభ్రమమునఁ
గాంత లెల్లను వగల నాక్రాంత లగుచు.
టీకా:
విరహ = ఎడబాటు అనెడి; అగ్ని = అగ్ని; శిఖల = మంటల; తోన్ = తో; వెడలు = వెలివడు; నిట్టూర్పులన్ = నిట్టూర్పులు; ముమ్మరంబులన్ = అతిశయములవలన; కంది = ఎఱ్ఱగా కందిపోయి; మోములు = ముఖములు; ఎండన్ = ఎండిపోగా; కన్నులన్ = కళ్ళమ్మట; వెడలెడి = కారెడి; కజ్జల = కాటుక కలిసిన కన్నీటి; ధారలు = ధారలు; కచ = స్తనములందలి; కుంకుమంబులు = కుంకుమపూతలు; క్రుచ్చిపాఱన్ = నాటుకోగా; చెక్కులన్ = చెక్కిళ్ళను; చేర్చిన = తాకుతు పెట్టుకొన్న; చేతుల = చేతుల యొక్క; వేడిమిన్ = వేడివలన; మోమున్ = ముఖములు అనెడి; తమ్ముల = పద్మముల; మేలి = మేలైనట్టి; మురువు = వికసము; డిందన్ = అణగిపోగా; పొరిబొరిన్ = పరంపరలుగా; పుంఖానుపుంఖంబులు = అనేకములు; ఐ = అయ్యి; తాకు = తగిలెడి; మదను = మన్మథుని; కోలలన్ = బాణముల వలన; ధైర్య = నిబ్బరముల; మహిమలు = గొప్పదనములు; ఎడలన్ = తొలగిపోగా.
దుఃఖ = దుఃఖము యొక్క; భరమునన్ = అతిశయములచేత; మాటలున్ = మాటలు; తొట్రుపడగన్ = తడబడగా; ప్రియములు = ప్రియభాషణములు; ఆడని = పలుకకున్నట్టి; ప్రియున్ = ఇష్టుడైన కృష్ణుని; చూచి = చూసి; బెగ్గడిల్లి = భయపడి; చరణములన్ = పాదములను; నేలన్ = నేలమీద; వ్రాయుచు = రాస్తూ; సంభ్రమమున = తొట్రుపాటుతో; కాంతలు = స్త్రీలు; ఎల్లను = అందరు; వగలన్ = విచారములతో; ఆక్రాంతలు = ఆక్రమింపబడినవారు; అగుచు = ఔతు.
భావము:
గోపికల పెదవులు విరహమనే మంటలతో వెడలిన మిక్కుట మైన దీర్ఘ నిశ్వాసాలు సోకి ఎండిపోయాయి. కన్నుల నుంచి కారే కన్నీరు కారి, వారు స్తనాలపై పూసుకున్న కుంకుమ చెదరేలా ప్రవహించింది. చెక్కిట జేర్చిన చేతులు వేడిమికి ముఖపద్మాలు అందమంతా కందిపోయింది. ఎడతెరపి లేకుండా తాకుతున్న మన్మథ బాణాలకు ధైర్యం సాంతము చెదరిపోయింది. అగ్గలమైన దుఃఖము వలన మాటలు తడబడగా ప్రియవచనాలు పలకని ప్రియుణ్ణి చూసి బెదిరిపోయారు. పాదాలతో నేలపై వ్రాస్తూ, తొట్రుపాటుతూ విచారంలో మునిగిపోతూ. . .