పోతన తెలుగు భాగవతము

“స్వాయంభువుని మహావంశ వృత్తములు
ధీయుత లలితోక్తిఁ దెలిపితింపొసఁగ
యందఱు మనువు లిట్లగుఁచును నేగి
రెందఱు ధరిణిపై నెసఁగుదు రింక?
యేమనువేళ యం దేరీతిఁ బుట్టి
యేమియొనర్చె సర్వేశుండు ధాత్రి?

[1] పద్మబాంధవ తేజుడు- సూర్యుని వంటి తేజస్సు గలవాఁడు

[2] భాగ్యబిడౌజుడు- భాగ్యం కలిగి ఉండడంలో ఇంద్రుని వంటి వాడు.

[3] పద్మారి కులనాథుడు- చంద్ర వంశమునకు నాథుఁడు

[4] ప్రణత అరి యూధుడు- శత్రు సమూహములను లొంగదీసిన వాడు

11

వివరింపు నాకు నివ్విధ మెల్ల” ననుఁడు
నవనీశ తోడ వైయాసి యిట్లనియె!

“ఈకల్పమున నార్గు రిపుడైరి మనువు
లాకలితప్రభావాఢ్యు లందఱును
యేడవ వాఁడిపు డెసఁగెడు[5] నింక
నేడుగు రిటమీద నిల యేలఁగలరు
ఆదివా డితఁడు “స్వాయంభువుం” డతని
నాదినే పలికితి నమ్మనువేళ
అతనికి నందని యగు దేవహూతి
కతులత నాత్మజుఁడై“కపిలాఖ్య”

వెన్నుఁడు తల్లికి వివరించు గతినె
సన్నుతంబుగ నిల్పె సాంఖ్యయోగముల
ఆకాలముననె పద్మాక్షుండు పుట్టె
నాకూతి కరుదుగా “యజ్ఞనామమున”
తపముఁ గావించు మాతామహునొంచు[6]
కృపలేని యసురుల గెలిచె నా ఘనుఁడు
అతిధీర “స్వారోచి షాహ్వయుం” డగుచు
మతిమించు రెండవ మనువు కాలమున
అంబుజాక్షుఁడు ఋషి యగు దేవశిరుఁడు

[5] ఎలగు- అతిశయించు

[6] నొంచు- నొప్పించు, చంపు

21

బింబోష్ఠి తుషితయుఁ బితరులుఁగాఁగ
“విభుఁ” డనం బ్రభవించి విడువక మునుల
సభలు మెచ్చఁగ బ్రహ్మచర్యంబు నడిపె
మనుజేశ! మూడవ మను “వూత్తముండు”
వినతులం జెలువొందు వేళ నచ్యుతుఁడు
ధర్మునకును సూనృతాసతిమణికి
నర్మిలి[7] “సత్య సేనాఖ్య” జనించి
దనుజ సంఘంబులం దన చక్రధార
దునిమి కాపాడె నింద్రునిఁ బేరఁగాఁగ

మహితాత్మ! యంతఁ “దామసుఁ” డను పేర
మహిఁగల్గు నాలవ మనువు కాలమున
హరిణికి హరి మేధుఁ డను మునీంద్రునికి
“హరి” యన నుదయించి హరికీర్తి నొందె
ఆమనువేళ నా హరిఁ గాచె మొసలి
చే మునింగిన హస్తిఁ జెలువారు కరుణ”

అనుఁడు “నో యోగీంద్ర! హస్తికి మకర
మునకు నెచ్చట నెట్లు నొఱకటం[8] బయ్యె
వినుపించు” మను మహి విభునితో యోగి
ఘనమైన యా పుణ్య కథ చెప్పఁ దొణఁగె

శుకయోగి పరీక్షితునికి గజేంద్ర మోక్ష కథ చెప్పుట

[7] నర్మిలిన్- కోరి, ఆపేక్షతో

[8] నొఱకటము- సంకటము, విషమస్థితి

31

“జననాధ! అయుత యోజనముల పొడవు
వినుతింప నంతియ విరివియుం దనర
యినుమును, వెండియు, హేమంబు నగుచుఁ
గనుపట్టు మూడు శృంగంబులుం గలిగి
కనఁపడుఁ గడు బాలకడలిం ద్రికూట
మనుపేరుఁ గలుగు మహాశైల మొకటి
వలమాన మృదుగంధనాహోపనీత[9]
కలశాంబునిధి[10] సుధా కణ గణోక్షితము
సానుభూ పరిపతఝ్ఝర భరావేగ
నానదన్నికట కందరమందిరంబు

సరస శాద్వల[11] మహీ సందేహ జనక
మరకత శ్యామాయమాన స్థలంబు
కటకేంద్రనీల రుక్ప్రబలావలోక[12]
నటనార్థ సమ్మదోన్నత బర్హిణంబు[13]
స్రవణాంబుమత్సాను[14]  చందనాఘర్ష
భవగంధరాశి సంపాది తాద్భుతము
చరదమరీజన శర్కరాభేద[15]
కరహరి ముక్త ముక్తాయుక్త పథము
సంకుమదామోద[16]  సహిత పాషాణ
సంకుచద్ధరినాద సంత్రస్త మృగము[17]

[9] వలమాన- తిరుగుతున్న, మృదుగంధనః- మృదుసువాసనలు, ఉపనీత- దగ్గరకుతెస్తున్న

[10] కళశాంభోనిధి- పాలసముద్రము

[11] శాద్వల- లేతపచ్చికబయలు

[12] రుక్ ప్రబల అవలోక- బంగారురంగు బలిష్టమై వంగిన

[13] బర్హిణము- దర్భలు గలది

[14] స్రవణ + అంబుమత్- కారుతున్న నీరుకలది

[15] చరత్- చరిస్తున్న, అమరీజనము- దేవతలు, శర్కర- పంచదారకు, అబేధ-వంటిది

[16] సంకమద- జవ్వాజి, ఆమోదము- సువాసనలు

[17] సంకుచత్- ముడుచుకున్న, హరినాద- గర్జనతో సంత్రస్త- భయపడిన, మృగము- జంతువులుకలది

41

నైభృగు ప్రణుత గుహాంచితం బగుచు
శోభిల్లు పావకాక్షుని[18] సభ వోలె
పొడవైన బలు కూటములు మిన్ను ముట్ట
సడలని కాముక చరితంబు వోలె
బలశాలి రామాచ్ఛభల్ల[19] సందోహ
కలితమై లంకోపకంఠంబు వోలె

ధాతువర్ణ విశేష దర్శితాశ్చర్య
సాతత్యమై[20] శబ్ద శాస్త్రంబ పోలె
ఘనతరవ్యాఘ్రనఖస్తుత్య బాల
తనయమై పుణ్యాత్మ ధామంబ పోలె

ప్రచుర లీలోచిత బహు పాద కటక
రుచిరమై వైరాజ రూపంబ పోలె
సరసులుం గవి సమాజంబునుం గలిగి
ధరణీశవర్యు నాస్థానంబ పోలె
సుమనో విలాస సంస్తుత భావమలరి
రమణీయ యాశ్రమభూమియుం బోలె
ఘటమాన ఘన ముక్త కంకణ వలయ
ఘటితమై సతి యలంకారంబ పోలె
స్వమహిమ సంవృతసాగరం బగుచు
విమల భాగీరథి వృత్తంబ పోలె

[18] పావకాక్షుడు- శివుడు

[19] బలశాలి రామాశ్చభల్లము- బలమైన పెద్దదుప్పి తెల్ల ఎలుగుబంటి కలది, బలాఢ్యుడైన శ్రీరాముని యొక్క బాణములు కలది

[20] సాతత్యము- నిరంతరము, ఎల్లప్పుడు

51

ననయంబుఁ గడు నొప్పు నయ్యద్రి యందు
మనుజనాయక! ఋతుమత్తను పేర
నలరి యచ్చరలకు నాక్రీడ మగుచుఁ
గలదొక్క బహుగుణాకరమైన వనము

త్రికూట పర్వత ప్రాంత పరిసర వనశోభా వర్ణనము

జంబూ, వ, టాశోక, చంపక, క్రముక[21] ,
జంబీర, ఖర్జూర, చందన, సరళ[22] ,
మాతులుంగ[23] , లవంగ, మందార, పనస,
కేతకి, చూత, కంకేళి, ప్రియాళు[24] ,
ఖది, రామలక, బిల్వ[25] , కాంచన, ఖనిశ,
బదరి పలాశ, పిప్పల, రజ్జుదాల[26] ,

తాల, తమాల, కుద్దాల, నారంగ[27] ,
సాల, భల్లాత, కాసన, కకుభాది[28]
తరువర నికర సంతత ధుతత్తీవ్ర[29]
తర ఖరకర కరోదర సంచరణము
కమల, నీలాబ్జ, కోకనద, కల్హార,
కుముదాది[30] మధుకరా కులిత మధూళి[31]
తత సరోవర భంగ తరణ విశేష
చతు రాంబుచరఖగ స్వర మనోహరము
చలదళి ఝంకార సంకులం బనిశ[32]
కలిత శకుంతౌఘ[33]  కలనిస్వనంబు

[21] జంబూ- నేరేఢు, క్రముక- పోకచెట్టు (గమనిక- పోతన భాగవత త్రికూట పర్వతవర్ణన పోలిక)

[22] సరళ- తెల్లతెగడ

[23] మాతులుంగ- మాదీఫలము

[24] ప్రియాళువు- మోరటి లేదా మొరలి

[25] ఖదిర- చండ్రచెట్టు (ముడుగుదామర), అమలక- ఉసిరికాయ, బిల్వ- మారేడు

[26] బదరి- రేగు, పలాశ- మోదుగ, పిప్పల- రావి, రజః- మొగలి, తాల- తాడి(టి)

[27] తమాలము- చీకటి చెట్టు, ఉలిమిరిచెట్టు, కుద్దాలము- కోవిదారము, నారంగ- నారింజ

[28] సాలము- నల్లమద్ది, భల్లాతము- జీడిపిక్కల చెట్టు, కకుభ- ఏఱుమద్ది

[29] సంతత ఉదత్ తీవ్రతర- ఎడతెగకుండా పెంచిన మిక్కిలి తీవ్రత కలిగినది

[30] కమల- ఎఱ్ఱతామర, నీలాబ్జము- నల్లకలువ, కోకనదము- చెంగల్వ (కెందమ్మి), కల్హారము- సౌగంధికము (కొద్దిగ యెఱుపు తెలుపు కల మిక్కిలి పరిమళముగల కలువ), కుముదము- తెల్లకలువ

[31] మధూళి- పూతేనె, మకరందము

[32] అనిశ- ఎల్లప్పుడుకలుగునది

[33] ఓఘ- సమూహము

61

శతపత్ర యూధికా జాతికుందాది[34]
సతత సౌరభ మనోజ్ఞంబునై మఱియు
బంధుజీవక[35] కాంతి భాసురం బగుచు
బంధు ప్రియైశ్వర్య పదవియె పోలె
అనఘ గాయత్రి జపాసక్త[36] ముదితఁ
గనుఁగొనఁదగి సంజకాలంబ పోలె

కీచక[37] , కర్కశ, కృష్ణా, విమర్ద[38]
సూచకంబగుచు మాత్స్యుని[39] వీడు వోలె
దేవవల్లభ[40] సముద్రేక వైఖరికిఁ
దావలం బగుచు గౌతము నిల్లు వోలె

సతత వానప్రస్థ జటి యోగ కలన
ధృతికరంబగు పుణ్య తీర్థంబ పోలె
సశకుని ధార్తరాష్ట్రప్రియ శల్య
యశమున భారతాఖ్యానంబ[41] పోలె
ప్రస్తుత గుర్వర్కరాజ మహీజ
శస్తమై యల గ్రహచక్రంబ పోలె
సేవ్యపవిత్ర లక్ష్మీకరత్వముల
భవ్యమై వైష్ణవపదధూళి వోలె

ఉదిత దుష్పుత్ర మహోద్వేగ భాగ
సదనమై యంగుని చరితంబ పోలె

[34] శతపత్ర- తామర, యూధిక- అడవిమొల్ల, జాతికుందము- జాతిమల్లె

[35] బంధుజీవకము- మంకెనపూలచెట్టు

[36] గాయత్రి జపా ఆసక్తి- చండ్ర, జపాకుసుమాల (మంకెనపూలదండ) ఎడ ఆసక్తి

[37] భారత విరాటపర్వమందలి కృష్ణా(ద్రౌపది)ని అవమానించిన కీచక వధా ఘట్టము

[38] కీచక- గాలికి చప్పుడుచేసే సన్నని వెదురు, కర్కశ- చెఱుకు, కృష్ణా-నీలి (పిప్పలి), విమర్ద- కాలాంతక వృక్షము

[39] మాత్స్యుడు- చేపలుపట్టువాడు

[40] రామాయణంలోని దేవేంద్ర - అహల్యా ఘట్టము

[41] శకునము, ధార్తరాష్ట్రములన్నవి క్షుద్ర పక్షులు, శల్యము (ముల్లు) వంటివి వాడుతూ కుత్సితులైన భారతంలోని కౌరవపక్షము స్ఫురింపజేసారు.

71

బహుసుతా విర్భావ భావితా శోక
మహిపయి శశిబిందు మహిమయ పోలె

కరేణులుఁ గొల్వఁగా నొక్క మదగజము వనక్రీడలయం

దధేచ్ఛముగా చరించి జల క్రీడలకుఁ దిగుట

అక్కజంబగు నవ్వనాంతర సీమ
నుక్కుమీఱి కరేణు యూధముల్ గొలువ
నొక్కనాడొక కరి యూధపం బర్థిఁ
జక్కని క్రీడలం జరియించి యలసి
యెండగాటముగ నోరెండి నెత్తమ్ము
బండుతావుల గాలి యయ్యిఁ బైవిసర

గాలికి నెదురుగాఁ గదలి మదాంబు
లోలాలి[42] నినదముల్ కొలఁదికి మీర
చరమ సంధ్యాపాత సమయంబు నందు
తరులతా తతుల సందడు లెడఁగాఁగ
నడుమ యొక్కెడ నొక్క నలినాకరంబుఁ
బొడగాంచె నలపు చూపుననే యడంగ

సరోవరవర్ణనము

లలిమించు సుగ్రీవ లక్ష్మణోత్సుకతఁ
గలిగి రామాయణ కావ్యంబ పోలె
సతత పద్మామోద సంస్థానమగుచు
ప్రతిలేని హరి యురోభాగంబు పోలె

[42] లోల- మిక్కిలి ఇచ్చగల, అలి- తుమ్మెద

81

కువలయ పుష్కరాకుల శిలీముఖత
దివిజ దానవ రణోద్రేకంబ పోలె
పొదలు భంగభ్రమంబులు గానఁ బడఁగ
కదన భీతోర్వీశు కర్జంబ పోలె
సంభిన్న వృషత పోషక రమ్య కుశత
గంభీరమై యొప్పు కానయపోలె
సారసభవ గుణసమవాయ వృత్తి
నారూఢి గలిగి బ్రహ్మాండంబ పోలె
పద్మినీ విలనన ప్రతిపాదనైక
సద్మమై శృంగార శాస్త్రంబ పోలె

క్రీడమై పంక సంకీర్ణత లేక
యోడక తిరుగు పుణ్యుని చాయ వోలె
లలనార్థ మధుప కోలాహల మహిమ
నలువొంది పాశ్చాత్యనగరంబ పోలె[43]
ప్రమదకారి సహస్రపత్ర సంయుక్తి
నమరి దేవేంద్రుని యరదంబ పోలె
నరిదిఁ గొల్వఁగ జాలు నాసరోవరము
కరిణులతోఁ గూడి కరిరాజు దరసె!

కరిరాజు కరిణులతో సరోవరమున జలక్రీడలాడుట

కరములచేఁ చీల్చి గళగళమనఁగ
కరియూధ ముదక మాగళముగాఁ ద్రావె

[43] లలన- స్త్రీ ; అర్థము- ధనము; మధుపము- మధువు త్రాగునది; కోలాహలము- సందడి, హడావుడి. పాశ్చాత్య నగరములలో స్త్రీ ధన, మధువు విషయకమై, తుమ్మెదల కోలాహలం వలె మానవుల కోలాహల ముంటుందని 450 యేండ్ల క్రిందనే ఈ కవి భావించడం “కవిఃక్రాంతదర్శ” అను మాటను సార్థకపరుస్తున్నది. అని బూదూరు కుసుమాంబగారు వ్యాఖ్యానించారు

91

కరముల తుదలచేఁ గరిణులందిచ్చు
సరసి జలముఁ బెక్కు చవులివ్వఁ ద్రావు
బంతిగట్టుచు మీఁద బంభర[44] శ్రేణి
మంతనం బాడ వేమారును మునుఁగు
పైనంటి నాచు జొంపము పచ్చఁబరపుఁ
గానోపు ననఁ జేయఁగానొయ్య లేచు
తవిలి పద్మములు పద్మకములం[45] గప్ప
నవలీలగా నిండి యాడుచు నిలుచు
యీవిధంబున నగ్గజేంద్ర ముప్పొంగి
వేవేలు విధముల విహరించు నంత

హస్తీంద్రుని చరణము సరోవరమందలి మకరదంష్ట్రా గ్రస్తమగుట

సుకృత సంగతి దైవచోదితం బగుచు
మకర మొక్కటి డాసి మహితోరు శక్తిఁ
బొరిఁబొరి జలము గుభుల్గుభిల్లనఁగ
సరగున[46] హస్తీంద్రు చరణంబు వట్టె
పట్టినఁ గుంజర పతియును దంత
ఘట్టన చేత వేగమున నమ్మొసలి
చిప్పలట్టట్టునుం జెదరించి పట్టు
దప్పిఁజేయుటయు నంతటఁ బోవనీక
క్రమ్మఱం బట్టె నీ కరణి సారెకును
గ్రమ్మెడు చలములం[47]  గరియు గ్రాహంబు

[44] బంభరము- తుమ్మెద

[45] పద్మకములు- ఏనుగు ముఖముమీద ఉంటే బొట్లువంటివి

[46] సరగు- వేగము, వడి

[47] చలము- పట్టుదల