బాల ద్విపద భాగవతం : భాగం 2
101
యరుదుగా సప్తాంగ హరణంబు[26] సేసె
గరిమోన్నతుండు బుక్కయరామవిభుఁడు
అణకించుఁ నొకటి రెండడుగుల వానిఁ[27]
బ్రణుత విఖ్యాతి సంపద పెంపు కలిమి
హసియించు రెండు మూడమ్ముల వానిఁ[28]
నసమానమై మించుఁ నబ్జ బిల్వమున
అదలించు మూడు నాల్గశ్వంబు లతనిఁ[29]
నుదిత ప్రతాప సంయోగంబు కతన
నిరసించు నాల్గేనునిధులున్న యతని[30]
సరిలేక మెఱయు నైశ్వర్యంబు పేర్మిఁ
ననఁగ ధీరుఁడు కీర్తిహారుండు బంధు
జనసముద్రుండు నైశ్వర్య రుద్రుండు
మహిమవంతుఁ డచిత్తమత[31] కృతాంతుండు[32]
సహజధైర్యుఁడు రామజనపతి వెలసె
ఆరామ నృపతి లక్కాంబిక యందు
ధీరునందనుఁ గాంచెఁ దిమ్మభూవరుని
పరిపాటి మించు ముప్పది రెండు రాజ
వరలక్షణంబుల[33]వరలెడు వాఁడు
ఉన్నత కీర్తులఁ నొనరుఁ నర్జునున
కెన్నంగ నలువదియేనవ వాఁడు
ధరణి హరిశ్చంద్ర, దశరథాత్మజుల
సరసకెక్కిన సత్యసంధాత వాఁడు
[26] సప్తాంగములు రాజ్యతంత్రంలో ఏడు అంగాలు 1. రాజు, 2. మంత్రి, 3. మిత్రుడు, 4. బొక్కసం/ ఖజానా, 5. రాజ్యం, 6. కోట, 7. సైన్యం.
[27] ఒకటిరెండడుగులవాడు- వామనుడు
[28] రెండుమూడమ్ములవాడు- మన్మథుడు
[29] మూడునాల్గశంబులతడు- సూర్యుడు
[30][30] నాల్గేనునిధులున్నయతడు- కుబేరుడు
[31] అచిత్తమతి- శత్రువు
[32] కృతాతుండు- యముడు
[33] రాజలక్షణములు- రాజు కాగలవాని సూచించు లక్షణము, గుర్తులు. ఛత్రచామరాది శరీరంలో గుర్తులు.
111
కర భీమకరవాల ఖండిత వైరి
కరికుంభ గళిత ముక్తాఫల నికర
భూషిత జయరమాభోగ విశేష
తోషలాభక రాజిధుర్య వర్తనుఁడు
రామయతిమ్మభూరమణుఁ డెన్నంగ
భూమీశ మాత్రుఁడే పురుషోత్తముండు
ఆవసుధేశ్వరుం డవతీర్ణుఁడగుటఁ[34]
బావనం బయ్యెఁ నప్పాండవ కులము
ధరణి సేసిన యట్టి తపమున శీత
కరుని వంశమునకుఁ గలుగు భాగ్యమున
పలుఁదెఱంగులఁ జేయు ప్రజల పుణ్యమువ
జలజనాభుఁడె తిమ్మజగదీతుఁడయ్యె
అతనిఁ దలంచినఁ నఘము లణంగుఁ
నతమిఁ బేర్కొనిన మేలగు కీర్తిఁగలుగు
రాజశిరోమణి రాజులరాజు
రాజచంద్రుఁడు రామరాజుతిమ్మయ్య
అపదృష్టి యగు నొక్క యాభీరకునకు
నిపుణుండు వేంకటనిలయుండు చక్రి
ఒకకంటి చూపుతానొసఁగి స్వప్నమునఁ
బ్రకటుఁడై తిమ్మభూపాలు మన్నించి
[34] అవతీర్ణుడగుట- పుట్టుట
121
“ఓ కృతకృత్య! నీకుర్వేశు లెనయె?
నీకహోబల పుణ్యనిధి మోక్షమిత్తు
కరుణ గోపాలుని కడమ చూపిమ్ము
నరనాథ! యనుచుఁ” నానతి యిచ్చుటయును
కొలువులోఁ నగ్గోపకునకుఁ జూ పొసఁగె
బలబలభద్రుఁ డాపాండువంశజుడు
ధన్యుండు రామభూధవు తిమ్మనృపతి
సైన్యసమేతుఁడై చైత్ర మాసమున
దండువోవుచునుండి తన భటుల్ త్రోవఁ
నెండిననోళ్ళ డప్పెఱిఁగించుటయును
నిండుఁ జిత్తమునఁ బూనిశ్రీ రంగరాజు
కొండ నెత్తమున వైకుంఠునిఁ దలఁచి
గోవిందవెట్ట గ్రక్కునఁ నొక్క బుగ్గ
భూవినుతంబుగా బొడమంగఁ జేసె
అందరుఁ జూడంగఁ నన్నీర మచటఁ
గ్రందుగా విలసిల్లె ఘటికాద్వయంబు,
కడిమిమై మానువ[35]కడ రణక్షోణి
గడుసరిఁ నేదులఖాను[36] జయించె
విక్రమంబులఁ నాదవేని దుర్గంబు
విక్రాంతు లెన్న వేవేగ సాధించి
[35] మానువ- విజయనగరం సామ్రాజ్యంలోని మానువ కోట
[36] ‘ఏదుల ఖాను ‘- ఇతడు బీజపూరు సుల్తాను ఆదిల్ షా
131
సిరులతో వీరనృసింహరాయలకు
పరుషోత్ము దుర్గాదిపతి నొప్పగించి
గరిమ స్వామిద్రోహ గండపెండారుఁ
నరిభీకరముగ రాయలొసంగఁ నందె[37]
లాలిత కీర్తి విలాసుండు పద్య
బాలభాగవత ప్రబంధ నాయకుఁడు
వేయిమోములు రెండు వేలు జిహ్వలునుఁ
బాయకఁ గలిగిన ఫణిపతి[38] యైన
ప్రణుతించి రామ భూపతి తిమ్మరాజు
గుణములఁ నెన్న శక్తుండగుఁ నెట్లు?
ఆపార్థివోత్తముఁ నర్థాంగ లక్ష్మి
గోపమాంబిక సతిగుణ నిధానంబు
గోపమాంబయుఁ దిమ్మకుంభినీశుండుఁ
నేపైన భక్తి లక్షీశుఁ బూజించి
మహిమతోఁ దిరుమల మనుజనాథుండు
నిహిత దిగ్విజయుండు విఠ్ఠలేశ్వరుఁడు
రాజిల్లు చినతిమ్మరాజచంద్రుండు
తేజంబుఁ గల పాపతిమ్మభూపతియుఁ
ననునట్టి నలువురఁ నాత్మసంభవులఁ
గనిరిందువంశంబు ఘనతకు నెక్క
[37] తిమ్మరాజుకు వీరనరసింహరాయలు స్వామిద్రోహరి గండనూపురమును బహూకరించెను.
[38] వేయి మోములు రెండువేలు జిహ్వలు కలిగిన ఫణిపతి- ఆదిశేషుడు.
141
తెలివితో మఱియుఁ నాతిమ్మభూవరుఁడు
తిలకించు తిరుమలదేవిఁ జేపట్టి
కనియెఁ గోనప మహీకాంతు శ్రీరంగ
మనుజేంద్రు రామలక్ష్మణులఁ బోలంగ
అనితర సమవృత్తిఁ నందగ్రజుండు
దినపతి తేజుండుతిరుమల నృపతి
వొనరించె శ్రీమదహోబలపతికి
వనము, మంటపమును, వరసత్రములును
కర్పూర కస్తూరికాగంధసేవ
యర్పించెఁ నా గరుడాద్రినాథునకు
చెలఁగు భార్గవనిధి శ్రీనృసింహునకు
నెలకొన్న భక్తిఁ గోనేరుఁ గట్టించె
సంకీర్ణ దానాంబు సముదయ యోగ
పంకిల నిజసభాభవనాంగణుండు
శూరుండు భూషిత సోమవంశుండు
ధీరతాహేమాద్రి తిరుమలనృపతి
సకల దీర్థంబులఁ జరియింపఁగలుగు
సుకృత మాజగనాథుఁ జూచినఁ గలుగు
యిందరిలోన లక్ష్మీశ కారుణ్య
నందిత స్థితి కృతినాయకుండైన
151
యీచినతిమ్మరాజేంద్రచంద్రముని
రాచర్కె[39] మేరికిఁ బ్రణుతింపఁ దరమె
ధీరులు కేరళ తిరువడి పాండ్య
చేరచోళాదిక క్షితినాథవరులు
కదిసి కంఖాణ తుఖ్కారాదిభేద[40]
విదితంబులగు నట్టి వివిధ వాహముల[41]
ఔపవాహ్యతఁ[42] గల్గి యష్టమదంబు[43]
లేపుఁజూపఁగ నుండు నిభ విశేషముల
గణికాగణముల లెక్కలు వెట్టరాని
మణికాంచనాదుల మహిత వస్తువుల
నవహితులై[44] యుపాయనములుఁ[45] దెచ్చి
యవసరంబుల వారియాజ్ఞలో నిలిచి
తెలివి మీరఁగఁ జనతిమ్మభూపాలు
కొలువు వేళలుఁ గాచికొని యుండు రర్థి
శ్రీరాఘవుండు దక్షిణ దిగంతమున
నారూఢి మున్ను శౌర్యము పెంపు నెరపి
పౌలస్త్యు[46] లంకలోబట్టంబుఁ గట్టి
యాలీల నిల్పలేడయ్యెఁ దిరువడి[47]
పదపడి యా రామభద్రుండె తనదు
కొదువఁ దీర్చుటకునై గొబ్బున[48] మరల
[39] రాచర్కె- రాజరికము.
[40] కంఖాణము- గుఱ్ఱము
తుక్ఖారము- ఒక శ్రేష్ఠమైనజాతి, వింద్యపర్వతప్రాంత తుఖ్కారదేశపు గుఱ్ఱము
[41] వాహము- గుఱ్ఱము
[42] ఔపవాహ్యత- ఉపవాహ్యము (రాజు ఎక్కు ఏనుగు, భద్రగజము) కలిగి ఉండుట
[43] అష్టమదములు- 1. భోజనము 2. స్త్రీ 3. విద్య 4. కులము 5. రూపము 6. ఉద్యోగము 7. అర్థము 8. యౌవనము అను ఎనిమిదింటి వలన కలుగు మదములు.
[44] అవహితులు- సావధానులు
[45] ఉపాయనములు- కానుకులు
[46] పౌలస్త్యుడు- పులస్త్యుని మనుమడు, రావణుడు
[47] తిరువడి- భక్తుడు దాసుడు
[48] గొబ్బున- శీఘ్రమే
161
చినతిమ్మ నృపతియై సిరిమించఁ బుట్టి
ఘనతఁ నద్దిశ యెల్లఁ గ్రమ్మఱి గెలిచి
బలిమిమైఁ దిరువడిఁ బట్టంబు గట్టె
నలవి యే యారాజహరిణాంకుఁ[49] బొగడ
యిలఁదన విద్వత్కవీంద్ర గేహముల
కలితేభమదజలగంధము ల్గాఁగ
నాసక్తి నొనరించుఁ ననఁ నారెవీటి
శాసను వితరణోత్సవ మెన్నఁదరమె
ఈదృశగుణ రమాహితుఁ[50] డైన విజయు
మోదవంతునకు సన్మూర్తి వంతునకు
బిరుదాఢ్యునకు హొసబిరుదర గండ
బిరుదు మన్నె విభాళభీమ[51] నామునకు
సమర గాండివ శరాసనున కుద్దండ
కొమరు వేశ్యా భుజంగున కసాధ్యునకు
ఆనమితారాతి కవఘళురాయ[52]
మానమర్దనునకు మానోన్నతునకు
కొనరాని కొండలగొంగకు సుజన
మనిత షోడశ దానమండలేంద్రునకు
గండరగూళికి[53]గండర గండ
చండాంకునకు మహాశౌర్యోన్నతునకు
[49] హరిణాంకుడు- లేడి చిహ్నము గలవాడు, చంద్రుడు
[50] ఈ దృశగుణ రమాహితుడు- రమాహితు (విష్ణువు)నకు గుణములలో ఈదృశుడు (సాటియైనవాడు)
[51] విభాళభీముడు- భీమపరాక్రముడు
[52] అవఘళరాయలు- హెచ్చుమీరు పాలకులు
[53] గండరగూళి- శూరుడు బలిష్టుడు ఐన కుఱ్ఱవాడు
171
నెగడు మన్నియ మృగవేటకారునకు
నిగిడిన బిరుదు మన్నియ విభాళు[54]నకు
దురితదూరు నహీన ద్రోహరగండ
ధరణీవరాహ[55] ప్రధానచిహ్నునకు
విధువంశ[56] కలశాబ్ధివిధునకు నమిత
బుధునకుఁ నాడితప్పని గండనికిని
ఆత్రేయ గోత్ర విఖ్యాతున కసమ
పాత్రదాన విశేషపాలితార్యునకు
కృతకృత్యునకుఁ జంద్రగిరి ముఖ్యదుర్గ
వితతి మహైశ్వర్య విలసితాత్మునకు
పాటిత కేరళభామినీ గర్భ
ధాటీల[57] సద్ధణధణ నినాదునకు
తిరువడి రాజ్య ప్రతిష్ఠాపకునకు
విరచిత పాండ్య భూవిభు శాసనునకు
చేరచోళాదిక క్షితినాథ మకుట
హీరనీరాజన హృద్యపాదునకు
అమిత ధీగుణ గోపమాంబికాగర్భ
కమనీయ శుక్తి ముక్తాఫలంబునకు
విమలాత్మ రామ భూవిభు తిమ్మ నృపతి
సమధిక సత్య భాషాఫలంబునకు
[54] విభాళుడు- పరాక్రముడు
[55] ధరణీవరాహము- భూదేవీ సహిత వరాహమూర్తి, విజయనగరరాజులకు, ఆరవీటి వంశజులకు రాజ చిహ్నము
[56] విధువంశము- విధు అంటే చంద్రుడు కనుక, చంద్రవంశము
[57] ధాటీ- దండయాత్ర, ముట్టడి.
181
చినతిమ్మ నృపతికి శ్రీవేంకటేశ
వినుత కృపాలబ్ధ విభవ సాంద్రునకు
అభిమత సిద్ధియుఁ నభ్యుదయంబుఁ
నభివృద్ధి నొందెడునట్లుగా యేను
పలుకఁ బూనిన బాలభాగవతాఖ్యఁ
గలుగుఁ నీ కృతి కుపక్రమమెట్టి దనిన
ప్రబంధోపక్రమము
మొదలు బ్రాహ్మపురాణముగఁ బురాణములు
పదియును నెనిమిది ప్రబలి యొప్పారు
అవియు నెవ్విధమున నరయ హితంబె
వివరించుఁ గావున వేద తుల్యములు
పరికింప సర్గాది పంచలక్షణము[58]
లరుదార విలసిల్లు నప్పురాణముల
నారదీయంబు, వైష్ణవము, వారాహ
గారుడ, పాద్మ, భాగవతంబు లనఁగఁ
గలిగిన యారును ఘనతమై నందు
విలసిల్లుచుండు సాత్వికము లనంగ
బ్రాహ్మంబు, వామనబ్రహ్మాండములును
బ్రహ్మకైవర్త, మార్కండేయములునుఁ
దగ భవిష్యత్తు నాఁ దనరు నియ్యాఱు
జగతిపైఁ బరగు రాజసము లనంగ
[58] పురాణ పంచలక్షములు- 1సర్గ (సృష్టి), 2ప్రతిసర్గ (ప్రతిసృష్టి), 3(మను)వంశము, 4మన్వంతరము, 5వంశానుచరితము
191
స్కాంద, మాగ్నేయంబు, శైవ, లైంగములు
నందు కౌర్మ్యంబు, మాత్స్యముఁ దామసములు
వీనితో నెంతయు విష్ణు ప్రియములుఁ
గాన సాత్వికములు కళ్యాణదములు
ఆసాత్వికముల యందాఱింటిలోన
భాసిల్లు మిక్కిలి భాగవతంబు
సమధిక ద్వాదశ స్కంధ కథలునుఁ
గ్రమము తోడుత నిందుఁ గలిగిన కతన
ధర బాలభాగవతంబున వెలసి
కరమొప్పుఁ నిమ్మహా కావ్యరత్నంబు
కలయంగ నిందులోఁ గలిగిన కథలు
వెలయు సుజ్ఞాన దీప్తికళికలు సుమి
కథానుక్రమణిక
శౌనకాదులు భాగవతము నెంచుటయు
సూనృతోన్నతుఁడైన సూతు సమ్మతియు
నలినాక్షు భక్తియు నారదు కథయు
చెలగఁ బురాణంబు చెప్పిన తెఱఁగు
ద్రౌణిధిక్కృతియు, శాంతనవ సంస్థితియు
రాణించు ధర్మజు రాజ్యాధిగమము
శౌరిద్వారక ప్రవేశంబు సేయుటయు
శ్రీరమ్యుఁ డగు పరీక్షితుని జన్మంబు