బాల ద్విపద భాగవతం : భాగం 3-801-900
801
నావిని యా హిరణ్యకశిపుం డలుక
భావంబులో మించఁ బలికె నందనుని,
“దీనతం దెగిపోవఁ దెగితివి నడక[309]
యేనాట నైన నేమెఱుఁగ మెన్నండు
నతఁడెల్లచో నుండు నని పల్కితైనఁ
జతురత నీ సభాస్తంభంబు నందు
కనిపించఁగాఁ దగుఁ గాదేని నిన్నుఁ
దునిమెద నేఁటితోఁ దొడుసెల్లఁ[310] దీర”
అనిపల్కి లేచి హుమ్మని భీమమైన
తనముష్టిచే సభాస్తంభంబు వొడిచె
హిరణ్యకశిపుఁడు సభాస్తంభంబును తన ముష్టి ఘాతముచే తాడించఁగా, విష్ణుమూర్తి నృసింహావతారుఁడై స్తంభమును రెండుగా చీల్చుకొని యావిర్భవించుట
అటుల దైత్యుఁడు పరీక్షార్థంబుఁ గాఁగ
తటుకనం దన ముష్టిఁ దాకించు నంత
పరివహపవన ఝం[311]పాకంపితాబ్ధి
సరభస నిర్ఘోష శంకఁ దలిర్ప
చటుల సంకర్షణాస్యప్రభూతాగ్ని[312]
చిటచిటారవ[313] మహోర్జితరేఖ[314] మెఱయ
వర్ణిత పుష్కలావర్తకాంబుధర[315]
కర్ణభిద్గర్జా[316] ప్రకారంబు నెగడ
కుహనా మఖక్రోడ కుటిల కంఠోద్ధ
బహుళ ఘుర్జర[317] శబ్ద పద్ధతి దోఁప
[309] దెగిపోవన్ తెగితివి నడక- దీనత్వముతో చనిపోవడానికి తెగించి మెలగుతున్నావు, రాక్షసజాతికి సహజమైన నడవడిక నుండి తెగిపోయి పోవుచున్నావు
[310] తొడుసు- పీకులాట, శంక, జంజాటం
[311] పరిహాపవన- సప్తవాయువులలో ఏడవది, ఝంప- దూకుడు, అబ్ధి- సముద్రము
[312] సంకర్షణాగ్ని ఆస్య ప్రభూత అగ్ని- ఆదిశేషుని నోటి నుండి పుట్టు అగ్ని
[313] చిటచిటారావము- అగ్నిజ్వలనం మందలి ధ్వన్యనుకరణ
[314] ఊర్జిత- దృఢమైన
[315] పుష్కలావర్తాంబుధరము- సప్తమేఘములలో ఒకటి.
[316] కర్ణ భిత్ గర్జము- చెవులు బ్రద్దలయ్యేటం బిగ్గరగా ఉన్న ఉరుము
[317] ఘుర్జర- వరాహము ధ్వన్యనుకరణ
811
ఘటిత నిర్ఘాతప్రకంపిత[318] ధరణి
పటుతర నిర్ఘోష పరిపాటి నిగుడ
బ్రహ్మాండభాండంబు పగిలెనో యనుచు
బ్రహ్మాది నిర్జరుల్ భయమంది వణఁక
పెటపెటమని వేగఁ బ్రిదిలి కంబంబు[319]
పటపట[320] వ్రయ్యలై పగుల నా నడుమ
కహకహధ్వనులు[321] వెగ్గలముగాఁ గంఠ
కుహరాంతరంబున[322] ఘోరముల్ గాఁగ
సడలని యట్టహాసములచే జగము
పిడుగుల చేఁబోలె బెగడొంది వడఁక
కన్నుల విస్ఫులింగప్రకారంబు
లన్నిట జొరజొరమనఁ[323] గూడి, వడియు
సుడియు నిట్టూర్పులు సురసురం[324] దవిలి
కెడసి దైత్యులు ప్రేలగింజలై[325] ప్రేలి
చక్కఁగా నిక్కిన సటలు[326] మేఘములఁ
దక్కక తాకి రంధ్రములఁ గావింప
కుటిలాక్షి దుర్దర్శ గోధివిటంక[327]
ఘటిత భ్రుకుటికా వికారంబు తోడ
ధళధళ మనియెడు దంష్ట్రల నడుమ
గళమెక్కి సారెకుం గదలింపఁబడుచు
[318] నిర్ఘాత ప్రకంపిత- పిడుగులతో వణికిన భూమి
[319] పెటపెటమని వేగఁ బ్రిదిలి కంబంబు- పెటపెట బీటలు తీసే (ధ్వన్యనుకరణ) వేగంగా పిగిలిన స్తంబము
[320] పటపట- పగులుట యందలి ధ్వన్యనుకరణ
[321] కహకహ- వీరుల అట్టహాస ధ్వన్యనుకరణ
[322] కుహరము- గుహ
[323] జొరజొర- అగ్నిమిణుగురులు రాలుటందలి ధన్వనుకరణ
[324] సురసుర- కాలుట లోని ధ్వన్యవుకరణ
[325] ప్రేలలు (ప్ర)- పేలాలు,
[326] సటలు- సింహంజూలు
[327] గోధ / గోధిక- ఉడుము; విటంకము- గూడు.
822
ఆరక్తమైన[328] జిహ్వాగ్రంబు చేతతేరిచూడఁగ రాని తెరనోరి[329] తోడ
సవిశేషముగ నిక్కి చక్కఁగా బిగియు
నవశంఖ సదృశ కర్ణంబుల తోడ
ఆకంఠకలిత నరాకృతి యగుట
నాకంఠ లలిత భూషావళి తోడ
అంగుళీయక కంకణాదికా భరణ
సంగత దోర్దండ శతముల తోడ
దితిసూను దేహధాత్రీధరక్షితికి[330]
నతివజ్రయైన నఖావళి తోడ
నిగనిగమను నఖ నికరంబు రుచుల
ధగధగమను పద ద్వంద్వంబు తోడ
కొడుకుఁ దండ్రినిఁ గనుఁగొనఁగ నొక్కటనె
తడయక కరుణ రౌద్రరసంబు లేచి[331]
యిరుదిక్కులకుఁ బట్టి యీడువ సరిగ
నిరుదిక్కులకుఁ బోవు హృదయంబు తోడ
సేవకాభయదాయి[332] శ్రీనరసింహుఁ
డావిర్భవించె నత్యద్భుతం బొదవ
హిరణ్య కశిపుఁడు శ్రీనరసింహావతారమూర్తిని సంహరించుటకు ప్రయత్నించుట
నపుడట్టుఁ గనఁబడు నద్దేవుఁ జూచి
చపలుఁడా దైత్యుఁ డుత్సాహంబు విడక
[328] ఆరక్తము- రక్తముతో కూడిన
[329] తెరనోరి- తెఱచిన నోరు
[330] దేహధాత్రీధరక్షితి- దేహము అను పర్వతము
[331] ఏచి- అతిశయించి
[332] సేవక అభయదాయి- భక్తులైన సేవకులకు అభయము నిచ్చువాడు
831
గదఁగొని యొకమాటుఁ గదియ నా చక్రి
యదనునం జెరలాటకైతన్ను వదల
నొడుపుఁదప్పె నటంచు నుల్లంబు మిట్టి
పడవాలుఁబలకయుం[333] బట్టి క్రీడింప
దితిపట్టి భువి మింటఁ దిరిగెడు నట్టి
చతురతల్ చూచి యా సర్వేశ్వరుండు
చిడిముడి జేవురించిన బిగుమోము
కడల నిర్మల ఘర్మకణములు వొడమ
హిరణ్యకశిపుఁడు యుద్ధ చాపల్యముతో చేసిన యార్భాటమును, వృథా ప్రయాసను చూచి విసుగెత్తిన శ్రీ నరసింహుఁ డుగ్రమూర్తియై వానిని పట్టుకొని వాకిట నడుమ కడపపై కూర్చుండి వాడి గోళ్ళతో ఱొమ్మును చీల్చుట
కఠినోరు దంష్ట్రలు కటపెట[334] నొరయ
జఠర వాసుల కెల్ల జలదరం బొదవ
కొక్కరించిన మేను గొబ్బున నిడిచి[335]
గ్రక్కున నిక్కించి గమకించికదలి[336]
చటుల పదాంభోజ సంఘట్టనముల
పటపటఁ గుంభిని[337] భాగంబు వగుల
వొడిసె, ఖగాధీశుఁ డురగంబుఁబోలె[338]
వడిదైత్యుఁ బట్టుక వాకిట నడుమ
కడపపైఁ గూర్చుండి కడునొప్పుచున్న
తొడలపై నిడుకొని దుర్వహోగ్రహత
గరుడ చంచు[339] సమాన ఖర పరినిశిత
కరనఖరముల వక్షస్థ్సలి చించి
[333] వాలు పలక- పొడవైనకత్తి, డాలు
[334] కటపెట- పండ్లు నూఱు ధ్వన్యనుకరణ
[335] కొక్కరించిన మేను గొబ్బున నిడిచి- గగుర్పొడిచిన శరీరము వెంటనే విదిలించి.
[336] గమకించికదిలి- మనోజ్ఞమైన కదలికతో
[337] కుంభిని- భూమి
[338] ఖగాధీశుడు ఉరగము- గరుత్మంతుడు, సర్పము
[339] గరుడ చంచు- గురుత్మంతుని ముక్కు
841
పలుమాఱు నెత్తురు వారంగఁ జల్లి
తెలివి నాంత్రములు మీదికి నెత్తిపట్టె
రాక్షసుండును దేవరక్షకు మొగము
వీక్షించుచునె వేగ విగతాసుఁడయ్యె
బ్రహ్మాది దేవతలట్టి యద్భుతాశ్చర్యావహమైన సన్నివేశమును చూచి నిశ్చేష్టులగుట
తక్కిన దైత్యులుఁ దద్రోష దృష్టి
మక్కి[340]రయ్యయి చోట్ల మార్మాట లేక
నరహరి యిట్లు సంధ్యావేళ దైత్యు
నురుశక్తి వధియించి యుండ నవ్వేళ
పరమేష్ఠి, రుద్రులు పాకశాసనుఁడు
సురలును, మునులు, యక్షులు, కిన్నరులును
గరుడ, విద్యాధర ఖచర, గంధర్వ
వరసిద్ధ సాధ్యులు వణఁకుచుఁ జూచి
పరమేష్ఠి నృసింహావతార స్తుతి చేయుట
దవ్వుదవ్వుల నిల్చి దండము ల్వెట్టి
రవ్వర్గముల లోన నపుడు పద్మజుఁడు
కరపద్మనులు మోడ్చి కణక నుతించె
కరమొప్పు మంగళ కైశిక వృత్తి
“జయజయ లక్ష్మీశ! జయ జగదీశ!
జయనిరస్త వివాద! జయతీర్థపాద!
జయదీన మందార! జయ దయాధార!
జయశుభ గుణధామ! జయపుణ్యనామ!
[340] మక్కు- నిస్సారులగు
851
జయమత్స్య కూర్మ యజ్ఞవరాహ నృహరి
జయనిరవధిక వాత్సల్య ప్రశస్త
తూలించి తసురేంద్ర దుష్ట వర్తనునిఁ
బాలించి తింద్రాది పదవులు మరల
జగములుఁ గలిగింప సాగింపఁ ధ్రుంపఁ
దగుఁదీవ నినుఁబోలఁ దగరెవ్వరైన
ఆవు లేఁగకుఁ బోలె నరసి వెన్వెంటఁ
బోవుదు రక్షింపఁ బూని దాసులకు
సకలలోక శరణ్య సంపూర్ణ సుగుణ!
ప్రకటవైభవ పరబ్రహ్మస్వరూప!”
శ్రీ నృసింహుని ఉగ్రరూపమును శాంతింపఁజేయుటకై బ్రహ్మ, బాల ప్రహ్లాదుని ఆయన కెదురుగా పంపుట
అనిపొగడంగ రుద్రాదులు నపుడు
వినుతించి రద్దేవు వేర్వేర నిలిచి
అపుడట్లు కోపనుం డగు నరసింహు
నుపశాంతుఁగా జేయ నూహించి నలువ
ప్రహ్లాదు నెదుటికిం బనిచిన నతఁడు
నాహ్లాదమునఁ జేరి యభినుతి సేయ
అందంద శాంతుఁడై యద్దేవుఁ డతని
వందనంబులు సంస్తవంబులు మెచ్చి
చేరఁబిల్చి కరంబు శిరమున నిలిపి
గారవించి “వరంబుఁ గని కోరు”మనిన
861
“యీవుఁగానఁగ వచ్చితిఁక నిందుకంటె
నేవరంబున్నది యెఱిగింపు దేవ!
అనిశంబు నినుఁ గొల్చునట్టి భాగ్యంబె
వనజాక్ష దయసేయు వరముగా నాకు”
తన ఉగ్రరూపమును చూచి భయపడి దూరముగా నిల్చున్న నిత్యానపాయిని లక్ష్మీదేవిని రమ్మని పిలిచి అంకపీఠిపై నిడుకొని స్వామి లక్ష్మీనృసింహుఁడగుట
ననిపల్కు ప్రహ్లాదు నలర మన్నించి
తనుఁజేరఁగా నోడి దవ్వుల నున్న
నిత్యానపాయిని నీరజనేత్రిఁ
బ్రత్యయం బొదవ సంభావించి పిలిచి
అంకపీఠిక నిల్పి యనురాగ కలన
నంకపాళి ముదంబు నంగీకరించి
వనజాసనునిఁ బిల్చి “వరము లీరీతి
దనుజుల కెపుడు నీ దగదు సు మ్మనఘ!”
అనియానతిచ్చుచు నద్దేవుఁ డపుడ
తనునెల్ల మ్రొక్క నంతర్హితుండయ్యె
ప్రహ్లాదునికి పట్టాభిషేకము చేసి బ్రహ్మ, సత్యలోకమున కేగుట
జలజాసనుఁడు శుక్ర సహితుఁడై దైత్య
కులనాథుఁగా దైత్యు కొనురుని నిలిపి
అరిగె శంకర మహేద్రాందులం గూడి
అరుదొంది హర్షించె నఖిల లోకములు
శుకయోగి నరసింహావతార కథకు ఫలశ్రుతి చెప్పుట
ఈనృసింహ చరిత్ర మేనరుల్ విందు
రానరుల్ శుభవంతు లగుదు రుర్వీశ!
నీలకంఠధరుని త్రిపురారి జేసినది విష్ణువే యని శుకుఁడనఁగా దానిని వివరింపుడని పరీక్షిత్తు కోరుట
871
మఱియును మయ[341] మాయ మాపంగలేక
నెఱిమాలి[342] యున్న యా నీలకంధరుని
త్రిపురారిఁ జేసె నీ దేవుండె” యనిన
నృపతి “యవ్విధము వర్ణింపుమా” యనియె
శివుని త్రిపురాసుర సంహార గాథలో విష్ణువునకే ప్రాధాన్యము గలదని శుకయోగి యభివర్ణించుట
అనవుఁడు ముని వల్కు “నసురలుఁ దొల్లి
యనువేది[343] యమరుల కనిఁ, జాల నొచ్చి
మఱుఁగుజొచ్చుటయును[344] మయుఁడు నయంబు[345]
నెఱిఁగి పసిఁడి, వెండి నినుమున నెపుడు
వలసిన యందెల్ల వర్తించు వీళ్ళఁ[346]
గలసి యుండగ మూడు గర్వించి యొసఁగ
అందువసించి యయ్యసురలు జగము
నందంద కొందలం[347] బందఁజేయుటయు
గీర్వాణు[348] లప్పు డగ్గిరిశునిం[349] జేరి
సర్వంబు నెఱిఁగింప సరగున[350] నతఁడు
నొడఁబడి తన వింటి నొక్క బాణంబుఁ
దొడిగి ప్రయోగింపఁ దోడ్తోడ[351] నదియు
పొలుపారు[352] పెక్కురూపులఁ జొచ్చి యసుర
కులములం బొరిగొని[353] గొబ్బున వెడల
విసువక మయుఁడు నవ్వీరుల నొక్క
రసకూపమున[354] ముంచి బ్రదుకంగఁ జేసె
[341] మయడు- విష్ణువు
[342] నెఱమాలి- నేర్పరితనము తప్పి
[343] ఏదు- నశించు
[344] మఱుఁగుజొచ్చుట- శరణు పొందుట. శరణాగతి పొందుట
[345] నయము- మేలు
[346] వీడు (ఏక)- ఊరు, పురము, వీళ్ళు(బహు)
[347] కొందలము- కలఁత, క్షోభము
[348] గీర్వాణులు- దేవతలు
[349] గిరిశుఁడు- శివుడు
[350] సరగున- చప్పున, త్వరగా
[351] తోడ్తోడ- వెనువెంటనే
[352] పొలుపారు- చక్కని, అతిశయించు
[353] పొరిగొను- చంపు
[354] రసకూపము- సిద్దులతో తయారు చేసిన రసము (రసాయన ద్రవము) గల నుయ్యి/ గొయ్యి
881
అందులకై చాల నాత్మలం గుంది
కందుచు[355] నమరు లొక్కట తన్నుఁ దలఁప
హరితానె యొక ధేనువైతన వెంటఁ
బరమేష్ఠి వత్సరూపంబున నడవ
అసురలుఁ గడు భ్రమయంగ నవ్వీళ్ళు
వెసఁజొచ్చి యా కూప విశద రసంబు
తనుఁజూచుచుండ నంతయుఁ ద్రావి వెడలి
తనశక్తిఁ గూర్చి ప్రాధాన్యంబు నొసఁగ
రమణీయుఁడై యప్పురంబుల మూట[356]
నిమిషంబులో శూలి నీఱుఁగాఁజేసె[357]
అమరులు త్రిపురారి యని చేరి పొగడి
రమిత ప్రభావుని నమ్మహాదేవు[358]”
పరీక్షిత్తు కోరికపై శుకయోగి వర్ణాశ్రమాచార ధర్మములను వివరించుట
ననిచెప్పి “వర్ణాశ్రమాచార తతులు
వినఁజేయు” మను మహీవిభుఁ బల్కె యోగి
“దానంబు యజన మధ్యయనంబు విప్ర
భూనాథ విశులకు[359] బొసఁగు ధర్మములు,
విప్రాది సేవయు విహిత దానంబు
విప్రసంరక్షక వృషల ధర్మములు,
అలరు వృత్తులు యాజనాధ్యాపనములు
బొలుచు ప్రతిగ్రహంబును భూసురులకు,
[355] కందు- తపించు, కాలుకు దెబ్బతగిలితే కలుగు కందు
[356] మూటన్- మూడింటిని
[357] నీఱు కాన్ చేయు- బూడిద అగునట్లు చేయు
[358] మహాదేవుడు- శివుడు
[359] విప్ర భూనాథ విశులు- బ్రాహ్మణులు, క్షత్రియులు, వైశ్యులు
891
అవనిపాలనము శస్త్రాభ్యాస కృతియుఁ
బ్రవిమల గతి మించు రాజజీవికలు,
అవనీశ! పాశుపాల్యంబునుం గృషియు[360]
సవరణ గల యూరు జాత జీవికలు,
చెలఁగు త్రైవర్ణిక సేవయ శూద్ర
కులమున కెల్ల నెక్కుఁడు సేయు వృత్తి,
యింకనాశ్రమముల కెసఁగు ధర్మముల
పొంకంబు లెల్లఁ దెల్పుదు విను మధిప!
అలవడ నుపనీతుఁ[361] డాచార్యునింట
నెలమి వేదము పఠియింప వలయును
మనసు నిల్పుక రేపుమాపు భిక్షించి
అనలంబులో భక్తి నటులన వేల్చి
దివసంబునందు నిద్రింపక మరియు
వివిధంబులగు నట్టి విధుల నేమఱక
సుమారు 16- 20 ద్విపదలు లుప్తమైనవి
---------------------------------------------
[360] కృషి- వ్యవసాయము[361] ఉపనీతుడు- ఉపనయనము ఐనవాడు