బాల ద్విపద భాగవతం : భాగం-3-201-300
101
దయసేయు” మనుచుఁ బ్రార్థనముఁ గావించు
ప్రయతాత్ము[40] నా నృపుం బలికె భూసురుఁడు
“జగతి దేహేంద్రియాశ్రయుఁడైన జీవుఁ
డగణిత తద్గుణ న్యాసక్తిఁ జేసి
ఆపాతమతిఁ గర్త యనబడు, నదియు
నౌపాధికంబు[41] నిత్యంబు గా దరయ
హరియ సర్వాంతస్థు డాతండు వెలిగ
ధరణీశ! కదల దెత్తఱిఁ దృణంబైన
జనుఁడొక్క కొఱవి పిశాచంబుఁ గాంచి
యనలాశ వెనువెంట నరిగెడు భంగి
మలసి యుండెడు నెండమావులంజూచి
సలిలపానోద్యుక్తిఁ జనిన చందమున
గంధర్వనగరంబుఁ[42] గనుఁగొని ప్రియము
సంధిల్లి యందుండఁ జర్చించు పగిది
అనిల సంభృత రజోహతనేత్రుఁ డగుచుఁ
బనిచెడి యెందేనిఁ బఱచిన భంగి
తమిఁగూర్చు ధనకాంక్షఁ దను నిత్యచింత
నమితేషణాసక్తి[43] నజ్ఞాన వృత్తి
అంతకంతకు మూఢుఁడైపోక మోక్ష
చింతఁగల్గిన విష్ణు సేవింపవలయు
[40] ప్రయత ఆత్ముడు- పరిశుద్ధమైనా ఆత్మ కలవాడు
[41] ఔపాధికము- ఉపాధికి సంబంధించినది. ఉపాధి అనగా వేదాంత పరిభాషలో తొడుగు. ఉదా. ఆత్మకు శరీర మన్నది తొడుగు
[42] గంధర్వనగరము- నగరం వలె కనపడు మేఘములు
111
తనమేని సుఖమె నిత్యముఁ గోరునట్టి
జనునకుఁ దెలియ మోక్షంబెంత దవ్వు
విను”,మని తా మహీవిభుఁడైన విధముఁ
దనకు మోసంబులుఁ దగిలిన తెఱఁగుఁ
దెలిపిన నా సింధుదేశాధిపతియు
విలసిత జ్ఞాననిర్వేశుఁడై[44] మెచ్చి
యప్పుడ మ్రొక్కి తపోర్థియై యరిగె
నప్పాఱుఁడును దిక్కులందుఁ ద్రిమ్మఱుచు
శుకయోగి భరతుని చరిత్రకు ఫలశ్రుతి చెప్పుట
హరిఁజేరె నిట్లు మూఁ డగు జననముల
భరతుండు నిర్వాణ పదశాలి యయ్యె
భరతుని చరితంబు పఠియింప విన్న
నరున కుజ్వల శుభానందముల్గలుగు
భరతుని తరువాతఁ బాలించి యుర్వి
యరసి సుమత్యాదు లగు నృపుల్ చాల
యిదిప్రియవ్రతువంశ మింతయు నీకు
విదితంబు సేసితి వినియె దింకేది?”
పరీక్షితుఁడు శుకయోగిని ప్రశ్నించుట
అనుఁడు నాకర్ణించి యాభిమన్యవుఁడు
జననందితుని యోగి చంద్రునిం జూచి,
“వైయాసి![45] యా ప్రియవ్రతు రథనేము
లీయుర్విఁ దిరిగి రా నేడబ్ధులయ్యె
[43] ఈషణ- త్వర, ఇచ్చ
[44] జ్ఞాననిర్వేశుఁడు- జ్ఞానమనే భోగమును పొందినవాడు
[45] వైయాసి- శ్రీ శుక మహర్షి వ్యాసుని కుమారుఁడు. బ్రహ్మసూత్రములకు వైయాసికీ అని పేరు కనుక బ్రహ్మ సూత్రాలు ఎఱిగినవాడు
121
ఆయంతరంబు లే యంతరీపంబు[46]
లాయనం బెఱిఁగించి రప్పుఁ డొక్కింత
చతురతఁ దన్విశేషంబులు మాన
యుతముగా వివరింపు మొనరనన్నియును”
శుకయోగి పరీక్షితునికి బ్రహ్మాండ గోళలక్షణములు వివరించుట
నామెచ్చి యా యోగి నరనాథు తోడ
భూమాన మెఱిఁగింపఁ బూని యిట్లనియె
“కొమరొప్ప నేఁబదిఁ గోట్లు యోజనము
లమరు విస్తార మీ యవనికి నెల్ల
అందుమధ్యస్థమై హాటకశిఖరి[47]
యందమై యుండు దేవాధార మగుచు
అదిపదియాఱు వేలగు యోజనముల
మొదలి పాతంతియ మొదలి విస్తృతియు
భ్రాజితస్థితి నెనుఁబది నాల్గువేలు
యోజనంబుల మించు నున్నతత్వంబు
వెలయు ముప్పది రెండు వేలు యోజనము
అలరుపై విరివియు నతి చిత్రములుగ
ప్రతిలేని యాశైలపతి చుట్టువార
వితత రోచుల నిలావృత వర్షమొప్పు
అసమ సీమాద్రు ల య్యద్రికి కుడిగ
నెసఁగు నిలశ్వేత శృంగంబు లనఁగ
[46]అంతరీపము- దీవి
[47] హాటకశిఖరి- కనకాచలము, మేరు పర్వతము
131
మహిత రమ్యక హిరణ్మయ కురునామ
సహిత వర్షములు తత్సంధుల నమరు
హేమాద్రి వలపట[48] నెంతయు నిషధ
హేమకూట హిమాద్రు లేపారుచుండు
హరికింపురుష భరతాఖ్య నామముల
వరుషముల్ గనుపట్టు వాని సంధులను
మాల్యవంతము గంధమాదన గిరియుఁ
గల్యాణ గిరి వెనుకనుఁ దూర్పు వంక
ఆనీల నిష ధాయతాకృతు లగుచుఁ
గానంగఁ బడు హేమకాంతులుఁ గలయఁ
దద్రమ్య గంధమాదనగిరి ప్రాచి[49]
భద్రాశ్వ వర్షంబు భాసిల్లు చుండు
తనరారు మాల్యవంతము పశ్చిమమున
మనుజనాయక! కేతుమాల వర్షంబు
మఱిమందరము మేరు మందరాఖ్యంబు
గుఱిగా సుపార్శ్వంబుఁ గుముదంబు ననఁగ
కనకాద్రి నాల్గు దిక్తటముల యందుఁ
గనుపట్టుచుండు మర్యాద[50] శైలములు
నెలకొని మామిడి నేరేడు కడిమి
యలరు మఱ్రియు నుండు నానాలుగింట
[48] వలపట- ఎడమవైపు
[49] ప్రాచి- తూర్పు
[50] మర్యాద- సరిహద్దు, ఎల్ల
141
అందుదక్షిణమున నమరిన మేరు
మందరంబుమఁ గల్గు మహిమ వర్ణింతు
నందుజంబూతరు[51], హస్తి ప్రమాణ
సందీప్త ఫలరస స్యందంబు[52] వలన
పొంగారి పారు జంబూనది యందు
సంగతంబగు రొంపి జాంబూనదంబు
కనకాద్రి తుద నుండుఁ గమలజు పురము[53]
చనుఁబల్క నయుత యోజనముల విరివి
దానికయ్యష్ట దిక్తటములఁ బొలుచు
నానారుచుల దిశానాథుల వీళ్ళు[54]
వామన పదనఖ వ్యాహతిఁ జేసి
యామీద నున్న బ్రహ్మాండ రటంబు[55]
పవిలి యా మీది శంబరముఁ జల్లించి
రవముతో నా భూధరము మీద వ్రాలి
వలనొప్ప నాలుఁగు వాకిళ్ళ వెడలి
కలిసెఁ జతుర్దిశాంగణ పయోనిధుల
అటుల నాలుఁగు దిక్కు లందును వెలసెఁ
జటుల ప్రవాహ భాస్వర యైన గంగ
ఆగంగ యలకనందాహ్వయ యగుచుఁ
జాగిదక్షిణమున శైలాధినాథు[56]
[51] జంబూతరు- నేరేడు చెట్లు
[52] స్యందము- కాఱుట
[53] కమలజుపురము- బ్రహ్మపట్టణము
[54] వీడు (పట్టణము) (ఏక)- వీళ్ళు(బహు)
[55] రటము- కటాహము, పైపెంకు, పైకప్పు
[56] శైలాధినాథుడు- హిమాలయము
151
కడనుండి తనుఁ దీర్థ గణముల పెంపుఁ
గెడఁగూడ[57] నడిచె భాగీరథి యనఁగ
భారత వర్ష వర్ణనము
అనుపమంబగు భారతాఖ్య వర్షంబె
యనఘ! కర్మక్షేత్ర మనఁబడు నెపుడు
తక్కువర్షంబులు దైవత భోగ
మక్కజుంబున నందు నట్టి ధామములు
మలయ, సహ్య, మహేంద్ర, మంగళప్రస్థ
ములు,వేంకటము, కొల్లమును, వేదగిరియు,
కోకాముఖంబుఁ, ద్రికూటంబు, ఋశ్య
మూకంబు, శ్రీశైలమును నాదిగాఁగ
నఱుదైన యెనలేని ధరణీధరములు
వఱలు నీ భారత వర్షంబునందు
నరనాథ! కృష్ణవేణ్ణయు, భిమరథియు
సరయువు యమునయుం జంద్రభాగమును
తుంగభద్రయు శతద్రువు, విపాశయును
గంగయు నాదిగాఁ గల పుణ్యనదులు
భూరిప్రవాహలై పొగడొందుచుండు
భారతవర్ష భూభాగంబు నందు
ధరణీ మానము లేక ద్వీప సముద్రనద్యాది వర్ణనము
కలయంగ నింకఁ బ్లక్షంబాదిగాఁగ
గలుగు ద్వీపముల లక్షణములు వినుము
[57] గెడగూడు- జతపడు, జతగూడు
161
నియుత యోజన వర్ణనీయ మిద్దీవి
నియతాత్మ! లవణాంబునిధియు నిట్టిదియ
ఆలవణాంబుధి యవ్వలం బలుకఁ
జాలుఁదద్విగుణ యోజనముల విరివి
ప్లక్షంబు నాఁగ ద్వీపంబుండుఁ బ్లక్ష
వృక్షమా దీవికి వినుత చిహ్నంబు
ఆదీవి చుట్టును నంతియ విరివి
నూదిన[58] నిక్షురసోదంబు మెఱయు
అందుల కినుమడి యగు నట్టి విరివి
నందమై యవ్వార్థి నరికట్టు కొనుచు
శాల్మలీతరువు లక్షణముగాఁ బరగు
శాల్మలీద్వీపంబు చాలఁ బెంపొందు
వెలయంగ నంతియ విరివి నద్దీవి
నలరారుఁ జుట్టును నాసవజలధి
అవల నక్కడలి రెండంతలు విరివి
సవిశేషమగుఁ గుశస్తంభాంకమైన
ఆకుశద్వీప మొప్పారు నద్దీవి
కాకొలందిన చుట్టు నట నేతికడలి
ఆనేతికడలికి నటు చుట్టువార
దానిరెఁట్టని సవిస్తారతఁ గల్గి
[58] ఊదిన- ప్రమాణముగా తీసుకొనిన
171
క్రౌంచాద్రి చిహ్నంబుగాఁగ్రౌంచమనఁగ
నంచితంబగు దీవి యభినుతం బయ్యె
దానితో సరియైన దధిసముద్రంబు
దానికిం బరిఘ చందంబున నొప్పు
శాకాంకమై శాక సంజ్ఞ మౌ దీవి
యాకడిలికి రెఁట్ట యగు యోజనముల
చుట్టుఁజొప్పడు దానిఁ జుట్టుక యుండు
నట్టిదే విరివితో నప్పాలకడలి
ఆయంబునిధి చుట్టు నారెఁట్ట విరివి
ధీయుత పుష్కరద్వీపంబు వొలుచు
ఆయంతరీపంబు నందుఁ బుష్కరము
పాయక చిహ్నమై ప్రబలుచునుండు
తద్దయు మానసోత్తర మను శిఖరి
యద్దీవి నడుమఁ దానంతట నొప్పు
సవిశేష లీల నా శైలంబు మీద
రవిరథచక్రంబు క్రమముతోఁ దిరుగు
విమలోద మంతియ విరివి నద్దీవిఁ
గొమరు మీఱఁగఁ జుట్టుకొనియుండు నధిప!
ఆయంబునిధి చుట్టు నద్దంబు భాతి
యేయెడం జిత్రమై యెసఁగు భూతలము
181
మానసోత్తర మేరు మధ్యప్రమాణ
మైనట్టి విరివిచే ననువొందుఁ బలుక
ఘనత నా తరువాతఁ గాంచనభూమి
యెనిమిదిఁ గోట్లపై నెన్నిక పెట్టి
తెలియ ముప్పదితొమ్మిదియు లక్షలనఁగ
వెలయు యోజనముల విరివిచే మెఱయు
ఆయుర్వి యరుత[59] లోకాలోకశిఖరి
ధీయుత సాలంబు తెఱఁగున మించు
కడపటి శిఖరికిం గాంచనగిరికి
నడుమ ధరిత్రిలో నాలవపాలు
అవధి భూధరమున కవ్వలి దెసయు
నవనీశ! యింతయ యగు శాస్త్ర సరణి
భ్రమము లేదిదియ యేఁబది గోట్లు యోజ
నముల భూమికి వినిర్ణయము చందంబు
జ్యోతిశ్చక్ర సంస్థానము
శరదాత్మకంబైన[60] జలజాప్తు తేరి[61]
వరచక్రమొక్కటి వర్ణింప నరిది
మానసోత్తర శైల మస్తకసీమఁ[62]
బూనికతోడ నెప్పుడుఁ జరియించు
ఆరథచక్రంబు నందలి యిరుసు
మేరులగ్నాగ్రమై మెఱయుచు నుండు
[59] అరుత- సమీపమున
[60] శరదాత్మకము- సంవత్సరరూపము అగు కాలము
[61] జలజాప్తు- సూర్యుడు, తేరు, రథము
[62] మస్తకసీమ- శిఖరము
191
ఆలాగు యిరుసుతో నట మీదుఁగాఁగ
మేలిమి నంటంగ మెలిమిన యిరుసు
ధ్రువమండలంబు పొందున నిల్ప నంద
తవిలి చరించు నా తపనుని[63] తేరు
పటుతర లీల ముప్పది నాల్గు లక్ష
లటమీద నెనమనూఱగు[64] యోజనములు
ఉరుశక్తి నమ్మానసోత్తర నామ
ధరమున నొక ముహూర్తంబునఁ దిరుగు
నెఱి,దేవధాని[65] యంతిక గతి పొడుపు
మఱిసంయమని[66] చేర మధ్యాహ్న వేళ
అటుల నిమ్లోచని[67] నస్తమయంబు
నటవిభావరి[68] డాయ నర్థరాత్రంబు
[63] తపనుడు- సూర్యుడు
[64] ఎనమనూఱు- నూటఎనభై (180)
[65] దేవధాని- ఇంద్రుని నగరం, తూర్పుదిక్కు
[66] సంయమని- యముని పట్టణం, దక్షిణదిక్కు
[67] నిమ్లోచని- వరుణుని పురము, పడమరదిక్కు