బాల ద్విపద భాగవతం : భాగం 4
301
చదల[125] దుందుభి మహాస్వనములు నెఱసె
వదలక నవపుష్ప వర్షముల్ బెఱసె
పరమేష్ఠి ముఖ సుర ప్రకరంబు మ్రొక్కి
వరమౌని తతి సంస్తవముసేసి నిక్కి
ఆయజ్ఞమయ వరాహంబట్లు భీతి
వాయ[126]ధారుణి తొంటిపద్ధతి నిలిపె
తనమహత్త్వము తదాధారంబుఁగాఁగ
వరాహ, హిరణ్యాక్షుల యుద్ధము
ననువొంద[127] నిలిపి, యయ్యసుర నీక్షించి
డాయవచ్చుచుఁ బ్రచండంబుగా[128] నవ్వి
పాయని రోష సంభ్రమమునం బలికె,
“జగతిపై విపినగోచరము[129] లైనట్టి
మృగముల మేమెల్ల మేలని పొగడఁ
గదలక మీ వంటి గ్రామసింహముల[130]
నదటణంతుము[131] గానవాదితివటువ!
నిలిచెద మెట్లైన నీతోడి యాజి[132]
నిలువకయున్నఁ బోనేర్తు మెచ్చటికి?”
అనుఁడు నాకర్ణించి యాదితిసూతి
కనలి[133] యా పోత్రిని[134] గదఁగొని వైచె
యోగియంతయుఁ బోలె నొదిగి యా పోత్రి
యాగదాఘాతంబు నటు పొల్లువుచ్చెఁ[135]
[125] చదలు- ఆకాశము
[126] వాయు- తొలగు
[127] అనువొందు- తగియుండు, ఒప్పియుండు
[128] ప్రచండము- భీకరము
[129] విపిన గోచరములు- అడవిలోకనబడునవి
[130] గ్రామసింహము- కుక్క
[131] అదటు- గర్వము, మదము
[132] ఆజి- యుద్ధము
[133] కనలు- కోపంతోమండిపడు
[134] పోత్రి- వరాహము
[135] పొల్లుపుచ్చు- వ్యర్థముచేయు
311
దనమీద నా గదాదండంబు వైవఁ
గనుఁగొని చేసాఁచి గ్రక్కునంబట్టి
మఱియొక్క గద పూని మలయు[136] నాదైత్యు
కఱకు వక్షము పోత్రిఁ గడఁగొని మోదె
యివ్విధంబున వార లిద్దరు బలము
నివ్వటిల్లఁగ గిరుల్ నెఱిదాఁకు నటులఁ
గలయంగఁ బడి గదాఘాత భగ్నాంగ
చలిత రక్తాసార సంసిక్తులగుచు
బ్రహ్మ యజ్ఞవరాహమూర్తిని హెచ్చరించుట
పోరంగ నలువ[137] యంభోదమార్గమునఁ[138]
జేరియా హరిఁ బిల్చి చేతులు మొగిచి
“యుద్ధతుం డీ దైత్యుఁ డుదితప్రతాపుఁ
డిద్ధబలంబున[139] నిటుల వర్తింప
అహిని[140] బాలుఁడు వోలె నాడించెదేల?
మహితాత్మ! మాయచే మడియింపు వీని
సంజ[141]డగ్గరిన రాక్షసులకు బలము
సంజాతమగు వినిశ్చయముగా, నెచట
సిరిఁజెందె, నదె, యభిజిన్ముహూర్తంబు
తరియింపు మిట్టె దుస్తరము నో దేవ!”
యజ్ఞవరాహము హిరణ్యాక్షుని సంహరించుట
అనితెల్పుటయుఁ బోత్రి యంతయు వినుచు
తనమీద నొక గద దైత్యుండు వైవ
[136] మలయు- ఉద్రేకించు
[137] నలువ- బ్రహ్మదేవుడు
[138] అంభోదమార్గము- మేఘములు సంచరించు ఆకాశమార్గము.
[139] ఇద్ధ- ప్రకాశము, ప్రజ్వలించిన
[140] అహి- పాము
[141] సంజ- సంధ్య
321
కరమునంబట్టి రక్కసునకు మరల
నరుదుగా నీఁబోవ నతఁడొల్లఁడయ్యె
సురవైరి యొక్క త్రిశూలంబు వైవ
పురుషోత్తముఁడు చక్రమున ద్రుంచి వైచి
నురుతుర క్రోధుఁడై హుమ్మని యసుర
హరిరొమ్ము ముష్టి నాహతముగాఁ[142] జేసె
యపుడె తిరోహితుండైవిష్ణుమీద
నపరిమేయముగ[143] మాయలఁబుట్టఁజేసె
చిత్రవర్ణంబైన జీమూతకులము[144]
మూత్రరక్త పురీషముల బిట్టుఁ గుఱిసె
ప్రతిలేని[145] గిరులు శస్త్రముల వర్షించి
చతురంగ యుత నిశాచర సేన లెదిరె
శాతశూలలు[146] వివస్త్రలు కీర్ణకచలు
యాతుధానులు[147] నిల్చి రంతంత నెదుట
నిట్టిమాయల విష్ణుఁ డీక్షించి పాయఁ[148]
యట్టెసుదర్శనాస్త్రము ప్రయోగించ
తనమాయలన్నియుం దలఁగి పోవుటయు
ఘనుఁడు రక్కసుఁడు డగ్గర వచ్చి తన్ను
పిడికిళ్ళఁ బొడువ నోపికఁ బోత్రి చేతఁ
గడువింకఁ గొట్టెఁ దత్కర్ణ మూలంబు
[142] ఆహతము- కొట్టబడినది
[143] అపరిమేయము- లెక్కలోనన్ని
[144] జీమూత- మేఘము, కులము- సమూహము
[145] ప్రతిలేని- తిరుగులేని, ఎదురులేని
[146] శాత- పదునైన
[147] యాతుధానులు- పిశాచభేదము, గాలి, యాతువు, బాధించువాడు
[148] పాయన్- విడిపోవునట్లు, తొలగునట్లు
331
హరికరాహతి నోర నస్రంబు[149] వెడలి
యురవడి వ్రాలె నయ్యుగ్రంపుటసుర
తనుఁబదాహతుఁ జేయు దైత్యారి మొగముఁ
గనుఁగొను చతఁడు నిర్గతజీవుఁడయ్యె
సరసిజభవముఖ్య సన్నుతుండగుచు
హరియేగె నాత్మీయమగు ధామమునకు
సంక్షిప్త ఫలశ్రుతి
నీయుపాఖ్యానంబు నింపున వినినఁ
బాయుబ్రహ్మవధాది పాతకశ్రేణి
మైత్రేయుఁడు కర్దమ ప్రజాపతి వృత్తాంతము చెప్పందొడంగుట
అంతనిద్ధర నిల్చి యయ్యాది మనువు
సంతసంబునఁ బ్రజాసంవృద్ధి చేసె
యామనుపుత్రిక యగు దేవహూతి
కామినీమణి వేడ్కఁ గర్దము వలన
దుహితల మునుఁ గాంచెఁ దొమ్మండ్రఁ గపిల
మహితాఖ్యు విష్ణుఁ గుమారుఁగాఁ గనియె”
విదురుఁడు మైత్రేయునిచే కపిలావతార కథ విపులముగా వినఁగోరుట
ననుటయు “నో యనఘాత్మ! యా చక్రి
మనుపుత్రికకు నే క్రమంబున నొదవె?
వివరింపు” మనియెడు విదురుని తోడ
దివిజ సన్నతుడు మైత్రేయుండు పలికె
కర్దమ ప్రజాపతి దేవహూతిని వివాహమాడిన వృత్తాంతము
నలినసంభవుని[150] యానతిఁ గర్దముండు
తెలివి మీఱ సరస్వతీనది కేఁగి
[149] అస్రము- రక్తము
[150] నలినసంభవుడు- బ్రహ్మదేవుడు
341
యలయక దశసహస్రాబ్దముల్ నిష్ఠఁ
దలఁపు నిశ్చలముగాఁ దపముఁ గావింప
సమ్మదంబున హరి సన్నిధిసేసి[151]
యమ్మౌని వరున కిట్లని యానతిచ్చె
కర్దమునికి విష్ణుదేవుని హితవు
“సతిఁగూడి యింక నిచ్చటికి సర్వాభి
మతుఁడు స్వాయంభువమను వేగుఁదెంచి
తనపుత్రికను నీకుఁ దరుణిగా నొసఁగు
ననుమతింపుము నీవు నట్టి కృత్యంబు,
జనియింతు మీకు నే సంప్రీతి యెల్లఁ
గనఁబడ సుతుఁడవై కపిల నామమున”
స్వాయంభువ మనువు తన కుమార్తె దేవహూతిని కర్దమ ప్రజాపతి కిచ్చుట
ననితిరోహితుఁడయ్యె నంత నచ్చటికి
మనుపుత్రికయు భామయుంగొల్వ వచ్చి
తనబలంబుల బహిస్థలమున నిలిపి
తనుమణితోఁ[152]గూడి తనయఁ దోడ్కొనుచు
ప్రణుతవర్తనునిఁ[153] గర్దమ మునిం గాంచి
ప్రణతుఁడై[154] యాతండు భక్తితో నిచ్చు
పూజలుఁ గైకొని పుత్రికం జూపి
రాజిల్లుఁ వినయాదరంబున బలికె,
“ఓ రమ్యచరిత! యీ యుత్పలనేత్రి[155]!
నారదువలన నీ నవగుణశ్రేణి[156]
[151] సన్నిధిచేయు- ప్రత్యక్షమగు
[152] తనుమణి- సుందరి
[153] ప్రణుతవర్తనుడు- స్తుతింపబడు ప్వర్తన కలవాడు
[154] ప్రణతుడు- నమస్కరించినవాడు
[155] ఉత్పలనేత్రి- కలువ, చెంగల్వకోష్టు వంటి కన్నులు కలామె
[156] నవగుణ శ్రేణి- క్రొత్త గుణముల వరుస, అనేక విశిష్ట గుణములు
351
నెఱయ నాకర్ణించి నీకరగ్రహము[157]
తెఱఁగొప్పఁ గావించు తెలివి నేతెంచె
నిక్కన్యకాభిక్ష[158] నిపుడ కైకొమ్ము
చక్కఁగా నా కోర్కి సఫలత నొంద
ఘనులయాచితముగాఁ[159] గలిగిన దాని
విను, మొల్ల మన రెట్టివిధమున నైన”
అనవుండు హరియాజ్ఞ నాత్మలోఁ దలఁచు
కొనికర్దముండు మేకొనియె[160] నప్పనికి
స్వాయంభువుండును జలజాక్షిఁ గూడి
యాయుత్తమునకుఁ గన్యామణి నచట
వైదిక సరణి వివాహంబు సేసె
సాదరంబుగ భూష ణాదు లొసంగి
ఆదేహహూతికి నరణంబు[161] లిచ్చి
యైదువ నగుమని యాశీర్వదించి
మగువతోఁ గూడి యా మను వాత్మపురికి
తగనేఁగ సైన్యవితానముల్ గొలువ
కర్దముడు దేవహూతి చేయు పరిచర్యలకు మెచ్చి పుష్పక విమానంబు కల్పించి విహరించుట
దేవహూతియును భక్తిశ్రీల సేవఁ
గావించుఁ బెక్కు మార్గంబులం బతికి
పతియు నిట్లొనరించు పరిచర్య మెచ్చి,
సతిచాలఁ గృశయైన చందంబు చూచి,
[157] కరగ్రహము- వివాహము
[158] కన్యకాభిక్ష- కన్యాదానము, వివాహము
[159] అయాచితము- కోరకనే సమకూడినవి
[160] మేకొను- అంగీకరించు
[161] అరణము- వివాహసమయంలో పెళ్ళికూతురుకు ఇచ్చే కానుకలు
361
“యీ తన్వి కొనరింతు నెల్ల భోగముల
నాతపఃశక్తి వర్ణనకెక్క” ననుచు
భవనముల్ మేడ లుప్పరిగె[162] లంగళ్ళు[163]
వివిధోపవనములు విహరణాద్రులును
కమలాకరము లాదిగాఁగల్గునట్టి
సమధి కాద్భుత విశేషములచే మించు
నొక్కవిమానంబు నురుతపోమహిమ
గ్రక్కునం గావించి కామినిం బిల్చి
చెలువ! నీ విపుఁ డభిషేకం బొనర్చి
విలసిల్ల నిందుఁ బ్రవేశింపు మనుఁడు
స్నానంబునకు నింతి సరసిలోఁ డిగ్గి
యానీటిలోనఁ గన్యకల వేయింటి
నీక్షించె, వారు నవ్వెలఁదికి మ్రొక్కి
యాక్షణంబ నిజాలయంబున కర్ధి
సరగునం దోడుకచని యొక్క చోట
నురురత్న పీఠిపై నునుచి సంరభము
నిగుడ సంపంగి నూనియఁ దలయంటి
యగరు గంధంబున నలుగును వెట్టి
పన్నీట జలక మొప్పఁగ జేసి నేర్పు
లెన్నుచు శృంగార మెల్ల నొనర్చి
[162] ఉప్పరిగ- ఉపరిగృహముల, పై అంతస్తు
[163] అంగడి- సభ, సరుకులు పెట్టుకొను కొట్టుగది
371
ఇష్టాన్నపానాదు లిడి యాత్మలోనఁ
దుష్టివుట్టించి రా తోయజముఖికి
ఆయింతియును నప్పు డంతయుం బ్రాణ
నాయకు మహిమ చందంబుగాఁ దలఁచె
మునియుఁ గన్యాయుతంబుగ బుష్పకమునఁ
దనయింతి నిలిపి నితాంత[164] లోకములఁ
గలవిశేషంబులు గనఁబడం జేసె
పలుఁదెఱంగుల భోగపరతఁ గైకొనుచు
బహుశతాబ్దంబులు ప్రమదం బొనర్చి
మహిళాలలామయు మది మెచ్చి యంత
నవవిధంబగు మునినాథు వీర్యమున
నవలీలఁ బుత్రికా నవకంబుఁ గాంచె
మనుపుత్రి మఱియు నమ్మౌనీంద్రునాజ్ఞ
వనజాక్షు నుజ్జ్వల వ్రత తుష్టుఁజేసి
సాంఖ్య తత్త్వ ప్రవర్తకుఁడైన కపిల మహర్షి అవతరణము
హరికళా మహనీయు, ననుపమ శీలు,
ఖరకరోపమ[165] తేజుఁ, గపిలునిఁ గనియె
ఉపయుక్తమతి[166] దేవహూతి యబ్భంగిఁ
గపిలాఖ్యుఁడగు విష్ణుఁ గనిన నవ్వేళ
కురిసెఁ బువ్వుల వాన, ఘోషించె మింట
సురదుందుభులు, ముని స్తుతులు శోభిల్లె,
[164] నితాంత- మిక్కిలి
[165] ఖర కర ఉపమ- తీక్షణమైన (సూర్యుని) కిరణములతో పోల్చదగ్గ
[166] ఉపయుక్తమతి- న్యాయసమ్మతమైనబుద్ధికలామె
381
వనజజుం[167] డంతఁ బావన మరీచ్యాది
మునియుక్తుఁడై కర్దముని వనంబునకు
వచ్చియా సృష్టి ప్రవర్తకుం[168] జాల
మెచ్చియిట్లను, “నో సుమేరు జిద్ధీర[169]!
పురుషోత్తముఁడు నీకుఁ బుత్రుఁడై పుట్టె
సరిలేదు, నీ గృహస్థతకు నెచ్చోట,
అనుకూల వర్తనులైన మౌనులకుఁ
దనయుల నొసగుము తగు ప్రకారమున”
అనుచు మానినిఁ జూచి “యమ్మ! నీ కుక్షి
జనియించి నట్టి యీ జలజలోచనుఁడు
సిద్ధేశుఁడై సాంఖ్య సేవితుఁడై ప్ర
సిద్ధుఁడౌఁ గపిల విశేష నామమున”
అనితెల్పి కమలజుం డరుగఁ గర్దముఁడు
మనమున మిగుల సమ్మదము వహించి
కర్దమ ప్రజాపతి నవకన్యకలను నవబ్రహ్మల కిచ్చి వివాహంబు సేయుట
ఘనుఁడు మరీచికిం గళయను కన్య
ననసూయయను పుత్రి నయ్యత్రి మునికి
అలరు శ్రద్ధాదేవి నంగిరసునకు
నలుపుమించు పులస్త్యునకు హవిర్భువను
గతియనంగల పుత్రికపులహునకును
క్రతునామమౌనిశేఖరునకుం గ్రియను
[167] వనజజుడు- బ్రహ్మదేవుడు
[168] సృష్టిపవర్త- ప్రజాపతి
[169] చిత్ ధీరుడు- మనోధైర్యంకలవాడు
391
ఖ్యాతిని భృగువున కల వసిష్ఠునకు
నాతత శ్రీకీర్తి యగు నరుంధతిని
శాంతినధరువఁడన్ సంయమీంద్రునకు
సంతోషమున శాస్త్ర సరణి నొసంగె
ఆమునీంద్రులుఁ గర్ద మాత్మజా సహితు
లైముదంబున నేఁగి రాశ్రమంబులకు
కర్దమమునియునుఁ గపిలయోగీంద్ర
నిర్దిష్ట విజ్ఞాన నియతాత్ముఁ డగుచు
యీసకలంబు లక్ష్మీశుఁగా దెలిసి
వాసికెక్కిన భాగవత గతిం జెందె
కపిలుఁడు తన తల్లియైన దేవహూతికి సాంఖ్యతత్త్వము నుపదేశించుట
“ప్రకృతికిం బురుషుండు పరుఁడు సుమ్మనియు
ప్రకృతి యవ్విభుఁ గూర్చి పరతంత్ర యనియు
పంచభూతంబులు బంచ మాత్రలును
పంచకన్నఁల నెన్నఁ బడు నింద్రియములు
ఘనమనో బుద్ధ్యహంకార చిత్తంబు
లనునివి తత్త్వంబు లనఁదగు ననియు
ఆమీద నిర్వది యైదవ లెక్క
కైమించుఁ గాలంబు నాత్మయు ననియు
హరివేడ్క నిజయోని యందాత్మ వీర్య
మరుదుగా నిడ మహత్తటు వుట్టుననియు,