బాల ద్విపద భాగవతం : భాగం 3
201
యనుటయు మిగులఁ గామాంధయై యింతి
మనసు నిల్వఁగ లేక మౌనింద్రుఁజేరి
చేలంబు వట్టి యీడ్చిన నతండగ్ని
శాలలో నతివకుఁ జాల నింపొసఁగి
ఆచేత సలిలుఁడై యటు లోనిచూడ్కిఁ
జూచియిట్లను “భావి సుత కార్యసరణి
అనవసరంబున[65] నగుట నీ గర్భ
ముననిద్దరుగ్రకర్ములు పుట్టఁగలరు
బాధింతు రింతి! గో బ్రాహ్మణతతుల
సాధింతు రుద్ధతి జగముల వారు
చలమున నిద్దరు జలజాక్షు చేతఁ
బొలియుదు రఁటమీఁదఁ బుట్టంగగలరు
ఉరుధైర్యుఁ డందు రెండవ యాత్మజుండు
పరమభాగవతుండు ప్రబలంగఁ గలఁడు”
అనితెల్ప మనమున నడలు సంతసముఁ
బెనగొన దితియు గర్భిణియయి మించె
నరుదుగా నయ్యింతి యట్టి గర్భంబు
సరగున శతవత్సరములును పెరుగ
నంతఁదద్గర్భ నిర్యాత తేజంబు
వింతగాఁ బెరుగుచు విశ్వంబుఁ బొదువ
[65] అనవసరంబున- అవసరమనగా సకాలము, సరియైన సమయం కానిది వేళకానివేళలో, అకాలంలో
211
గతిఁదప్పి వేల్పుమూకలు ధాతఁ జేరి
నతినుతుల్ సేసి యంతయు విన్నవింప
ఉన్నయంతయుఁ దెల్ప, నుద్యుక్తుఁడగుచు
మన్నించి యా ధాత మరల నిట్లనియె
బ్రహ్మ జయవిజయుల శాపవృత్తాంతంబుఁ దెల్పుట
“వినుఁడు దేవతలార! విష్ణుదాస్యమునఁ
బెనుపొంది మీకంటెఁ బెద్దలై నాదు
మానససుతులైన మహనీయ మహిమ
మానితుల్ సనకాది మౌనిపుంగవులు
సకల లోకంబులం జరియించుచుండి
యొకనాఁడు హరిఁ జూచు నుత్కంఠమతులు
నెరయంగ[66] వైకుంఠ నిలయంబు చేర
నరిగిరి వైమానికావళుల్ మ్రొక్క
హరికంటె దైవమన్యము లేదు హరియ
పరదైవతంబని భజియించు వారు,
హరిదాసదాసుల కనవతరంబు
హరియ మెచ్చఁగ దాసులైయుండువారు,
హరికిఁ గైంకర్యంబు[67] లవిరళ భక్తి
నిరతులై కావించు నియత వర్తనులు,
శాంతులై దాంతులై[68] సకల భూతముల
యంతస్థ్పితునిఁ గాఁగ హరిఁ జూచువారు,
[66] నెరయంగ- నిండుగా
[67] కైంకర్యము- భక్తిప్రపత్తితో, దాసభావముతే చేయు భగవత్సేవ
[68] శాంతులు- కామక్రోధాది రాహిత్యము, శమము కలవారు, దాంతులు- బ్రహ్మచర్యాది తపఃక్లేశము నోర్చు తనము కలవారు.
221
ఫలముఁ గోరక యెల్ల పనులును హరికి
నలఘు యత్నంబున నర్పించువారు,
భవదోషదూరులు, ప్రవిమలోష్ణీష[69]
సవిశేష భూషణ చారు మస్తకులు[70],
సమధికి శ్రీచూర్ణ[71] సహితాంతరాళ
విమలోర్ధ్వపుండ్రముల్[72] విలసిల్లువారు
మకరకుండల దీప్తి మహిత కపోలు
లకుటిల మందహాసాంచితాధరులు
శ్రీల లాలిత[73] తులసీ నలినాక్ష
మాలికా కలిత నిర్మలభుజాంతరులు[74]
అరిదళధరులు[75] పీతాంబరుల్ మంజు
చరణ శింజాన[76] హంసకులునై చేరి
సిరితోడఁ గలుగు మచ్చిక వెలిఁగాఁగ
హరికి నిత్యముఁ గల్గు నఖిల భోగములఁ
జెలఁగుచు జగముల సృష్టియ వెలిగ
జలజాక్షుతోఁదారు సామ్యంబుఁగాంచి
కడునొప్పు పరమభాగవతు లచ్చోట
ఉడుగని మహిమ సంయుక్తి[77] నుండుదురు
పచరించుఁ[78] గన్నులపండువు నెలమి
నచట నైశ్రేయసం బను నుపవనము
పల్లవ విలసన పదముఁ గాకయును
పల్లవ విలసనాస్పద మనం బఱఁగి
[69] ఉష్ణీష- కిరీటము, తలపాగ, తల
[70] మస్తకము- తల, శిరస్సు
[71] శ్రీచూర్ణము- స్వచ్ఛమైన కుంకుమ
[72] ఊర్ధ్వపుంఢ్రములు- వైష్ణవులు ధరించు నిలువుబొట్టు, పట్టెవర్ధనము
[73] శ్రీల లాలిత- సిరులొలుకు
[74] భుజాంతరము- ఱొమ్ము, వక్షము
[75] అరిదళము (వి)- హరితాళము (ప్ర). వైష్ణవులు ధరించు పసుపు రంగు వృక్షసంబంధ లేపనము ఉపధాతువు.
[76] శింజానము- గజ్జలధ్వని, హంసకము- కాలి యందె, గజ్జలు, హంసవలె మధురధ్వని చేయును కనుక హంసకము
[77] సంయుక్తము- కూడుకున్నది
[78] పచరించు- కనబరచు
231
విలసిత మధుపాయి వికృతిఁ గాకయును
విలసిత మధుపాయి[79] వికృతి నాఁ బఱఁగి
అరయంగఁ గలికాలయంబునుం[80] గాక
యరుదుగా కలికాలయంబనం బఱఁగి
ఘన సర్వమంగళాకరముఁ[81] గాక యును
ఘన సర్వ మంగళాకరమనం బఱఁగి
సంచిత సుమనోరజంబుఁ[82] గాకయును
సంచిత సుమనోరజంబనఁ బఱఁగి
మాతులుంగ లవంగ మందార లికుచ[83]
చూతకదంబ ఖర్జూర నారంగ[84]
కేతకి కురవక కింశు కాశోక[85]
సేతుపూగ శిరీష శింశు పామలక[86]
కుటజ[87] పున్నాగ తక్కోలాది వివిధ
కుటముల[88] నవ్వని కొమరారుచుండు
అట్టి వైకుంఠ పురాంతర సీమ
ఘట్టిత బహురత్న కమనీయ మగుచు
నగధర సంవాస నందితంబైన
నగరు[89] సొత్తెంచు నా నలుగురు మునుల
వీక్షించి జయుఁడును విజయుండు ననఁగ
దక్షులౌ ప్రాగ్వర[90]ద్వారరక్షకులు
[79] మధుపాయి- 1. మధ్యము త్రాగువాడు, 2. కోకిల, 3 మధుపాయీ- తుమ్మెద, విష్ణుభక్తి యను తేనె గ్రోలువారు
[80] కలికాలయము- 1. కయ్యాలకు నిలయము, 2. మొగ్గ, అంకురము లకు నిలయము, వైకుంఠము
[81] సర్వమంగళాకరము- 1. సర్వమంగళ పార్వతీదేవి నిలయం, కైలాసం, 2. సర్వ మంగళాకరము- సమస్తమైన మంగళములు కలిగించునది, వైకుంఠము
[82] సుమనోరజము- 1. పుష్ప పరాగము, 2. సుమనః మంచివారి మనసు రజము రంజింపజేయునది
[83] మాతులుంగ- మాదీఫలము,. . . లికుచ- నిమ్మ
[84] చూత- మామిడి, నారంగ- నారింజ
[85] కేతకి- పచ్చమొగలి పువ్వు, కురవక- ఎఱ్ఱపూవుల పెద్దగోరింట, ఎఱ్ఱచామంతి, కింశుక- మోదుగ
[86] సేతు- ఉలిమిరిచెట్టు, పూగ- పోకమ్రాను, గంగరావి, శిరీష- దిరిసెనచెట్టు
[87] కుటజ- కొండమల్లె,
[88] కుటము- కుటజము, చెట్టు
[89] నగరు- అంతఃపురము
[90] ప్రాగ్వర- తూర్పు ప్రహరి గోడ / శ్రేష్ఠమైన
241
“మునులార! నిలువుఁ డింపున లచ్చిఁగూడి
వనజాక్షుఁ డేకాంతవాసంబు నందు
వేడుకనున్నాఁడు వినుఁడు మీకరుగఁ
గూడఁదచ్చోటికిఁ గొలువు లేకునికి
అమరులు మౌనులు నవసరం[91] బెపుడు
సమకూరునోయని సందడిఁ గొనుచు
పనివడి వరములువడి[92] యున్న వార
లనిపల్కి వేత్రంబు[93] లడ్డంబుఁగాఁగ
నిడిన నమ్మునివరు లీక్షించి మదులఁ[94]
బొడము కోపాటోపములు నిల్పలేక
“హరిఁజూచు వేడుక నరిగెడు మనకు
తెరు వరికట్టిరి తెగువ నిక్రూరు
లిట్టిపాపమున నియ్యిరువురు నుర్విఁ
బుట్టుదు రసురలై భోరన” ననిన
గొబ్బున దౌవారికులు[95] భీతి మ్రొక్కి
గబ్బరి[96] పెక్కు మార్గములఁ బ్రార్థింప
“జన్మత్రయంబునం జక్రి వైరమున
నున్మత్త భావంబు నొంది యామీద
మఱియుఁ జేరెదరు తామరసపత్రాక్షు
వెఱవకుం”డని వారు వివరించునంత
[91] అవసరము- ప్రభువును కలియుటకు అవకాశము కల సమయము
[92] పనివడి- పనిపడి, కావాలని, వరములవడు- వరములుపడు, వ్రతనిష్ఠ చేపట్టినట్లు
[93] వేత్రము- బెత్తము
[94] మది (ఏకవచనం)- మదులు (బహువచనం)
[95] దౌవారికులు- ద్వారపాలకులు
[96] గబ్బరించు- గబగబ పలుకు
251
ఆత్మదాసులకు నట్లార్తి చేకురుట
యాత్మలోఁ దెలిసి దయానిధి యగుట
వచ్చెనచ్చోటికి వైకుంఠుఁ డపుడ
లచ్చితోఁగూడి విలాసముల్మెఱయ
గరుడుం డొసంగెడు కైదండ యూఁది
యరుదెంచి నిలిచి యా హరి వల్కు నిటుల
“తాపసులార! నా దౌవారికులకు
శాపంబు మీవంక[97] సమకూరె నిపుడు
అదియేనుఁ ద్రిప్పంగ నాత్మలోఁగోర
మొదల విప్రులె దైవములు నాకు నెపుడు
తెలియంగ తీర్థ కీర్తియు నాకు మీరుఁ
గలుగంగఁ గలిగి జగంబున నిలిచి
ఖండింతు నా బాహుకాండంబునైన
దండియై మీకుఁ జిత్తంబు రాదేని
బాడబ[98] ముఖమునం బ్రతికబళంబు
తోడుతం బొడము సంతోషంబు నాకు
అలయఁగ యజమానుఁ డగ్నిలో వేల్వఁ
జెలువొందు హవ్యంబు చేనైన లేదు
వేమరు విప్రుల విమలాంఘ్రిరజము
నేమూర్థమున ధరియింతు సద్భక్తి
[97] మీవంక- మీనుండి
[98] బాడబ- బ్రాహ్మణుడు
261
ధరణీసురోత్తముల్ దలఁప నాదైన
వరశరీరము లని నార్యు లెచ్చోట
యెవ్వండు విప్రుల నీక్షించు ముదము
నవ్వునుం గల భాషణంబాదియైన[99]
వరవర్తనమున సేవయొనర్చునట్టి
గురుమనీషులకుఁ జిక్కుదు సత్యమేను
మీరాడినట్ల నీమెయిఁ[100] బ్రతీహారు
లారూఢి నవనిపై నసురలై పుట్టి
క్రమ్మఱ ననుఁ జేరఁ గల రని యిట్లు
సమ్మతిం దెలుపు నా జలజలోచనునిఁ
గనుఁగొని పెక్కు మార్గముల నుతించి
సనకాదు లానంద సంభృతులగుచు
చనిరి నిజేచ్ఛ నా జయవిజయలును
వనజనాభు నిదేశ[101] వచనంబు వినుచు
నచ్చోట వాసి హాహాకార మెసఁగ
నెచ్చైన[102] రయమున నేతెంచి రిలకు
క్రతుభుజులార![103] యా ఘనులె చిత్రముగ
దితిదేవి కడుపులో ధృతి నున్నవారు”
అని తెల్పుటయు వేల్పు లజునికి మ్రొక్కి
చనిరి గ్రక్కున నిజాశ్రయముల కంత
[99] నవ్వునుం గల భాషణంబాదియైన- చిరునవ్వుతోకూడినపలుకులుకల, స్మిత పూర్వ మభిభాషణమ్
[100] ఈమెయి- ఈవిధము
[101] నిదేశము- పనుపు, ఆజ్ఞ
[102] ఎచ్చైన- అధికమైన
[103] క్రతుభుజులు- దేవతలు
హిరణ్యాక్ష హిరణ్యకశిపుల జన్మప్రకారము
271
తనుమణి దితియు నిద్దరఁ గాంచె సుతులఁ
దనరె నుత్పాత బృందంబు లవ్వేళ
ఆసంయమియునుఁ బూర్వాధానుఁ[104] దనయుఁ
జేసెహిరణ్యకశిపు నాముఁగాఁగ
అటపూర్వజుని[105] హిరణ్యాక్ష నామమున
ఘటియించె వేదోక్తకర్మపూర్వముగ
అందగ్రజుఁడు హిరణ్యకశిపుం డెసముఁ[106]
జెందెఁబితామహుచేవరంబంది
యనుజాతుఁడగు హిరణ్యాక్షుండు నెపుడుఁ
దనుఁజూచి యన్న మోదంబు నొందంగ
గదచేతఁ బూని సంగ్రామంబుఁ గోరి
త్రిదివంబునకు నేగి త్రిదశుల వెదక
వారునెదిర్చు చేవలు లేక భీతి
నారోషనిధికి లక్ష్యముఁ గాక చనిరి
గరుడునింగని భుజంగములట్ల సురుగు
సురలఁ గన్గొని రక్కసుఁడు బొబ్బలిడుచు
మరలి భూమికి వచ్చి మత్తేభ మటులఁ
బరగుచు ననిఁ గోరి పాధోధి[107] చొచ్చి
కలఁక వుట్టించినం[108] గడు భీతి దాఁగె
జలచరంబులుఁ బాసె సైన్యసంఘములు
[104] పూర్వధానుడు- ముందు గర్భంలో ధరించబడినవాడు
[105] పూర్వజుడు- ముందు పుట్టినవాడు
[106] ఎసము (వి)- యశము (ప్ర)
[107] పాధోధి- పాలసముద్రము
[108] కలక- కలకువ, నీటిని కదుపుతూ చేయు చిందఱవందఱ
హిరణ్యాక్షుఁడు వరుణునితో కయ్యమునకుఁ గాల్ద్రవ్వుట
281
నాదైత్యుఁడును వరుణాలయంబునకు[109]
నాదట నేఁగి యా యబ్ధీశుఁ[110] గాంచి
“వెడమ్రొక్కు మ్రొక్కి యో వీర! నాకిపుడు
జడత లేక యొసంగు సంగ్రామభిక్ష”
అనుఁడుఁ బుట్టినఁ గోపమణఁచి యా వరుణుఁ
డనుపమాహంకారు నాదైత్యుఁజూచి.
“విను, దైత్యవర్య! యా విష్ణుండుఁ దక్క
నినుఁజూచి పోరిలో నిలుచు నెవ్వాఁడు?”
నారద ప్రేరితుఁడై హిరణ్యాక్షుఁడు రసాతలమున వరాహరూపుఁడైన విష్ణువు నెదిరించుట
నావుఁడు నా దితినందనుం డడరి
యావిష్ణువృత్తాంత మంతయు నపుడు
వలనొప్ప నారదు వలన నెఱింగి
తలఁకక[111] యా రసాతలమున[112] కేఁగి
యచ్చోట దంష్ట్రచే నవనీతలంబుఁ
గ్రుచ్చుక యెత్తు నా కోలంబుఁ[113] జూచి
నవ్వుచు హుంకరణంబొనరించి
యవ్విశ్వనాథుని ననియె గర్వమున,
“వనదేశముల[114] యందు వర్తించు మృగమ!
ననుఁ గానవే మదోన్నతి నొందె దేల?
దితిసూను నన్ను నెదిర్చి పెనంగు[115]
వితత శక్తిని నీవ విష్ణుండవేని
[109] వరుణాలయము- పాలసముద్రము
[110] అబ్ధీశుడు- వరుణుడు
[111] తలకు- వెనుదీయు
[112] రసాతలము- జలగర్భము
[113] కోలము- వరాహము
[114] వనదేశములు- జల అటవీ ప్రదేశములు
[115] పెనగు- పోరు
291
తవిలి వీరుండు యుద్ధమునకుఁ బిలువ
నవనితోఁ బోరాడు టది యుక్తమగునె?
విను, మద్గదాగ్ర చూర్ణీకృతమస్త
కునిఁజేయ మూలంబుఁ గూలుటం జేసి
చనుదురు సురలెల్ల సందడి మాని
మునులు నాకై హవ్యములు వేల్తు రెపుడు“
అనిదితి నందనుం డాడెడు నుక్తి[116]
వినియు నమ్మఖపోత్రి[117] వినని చందమున
నొక్కట భువనంబు లుఱ్ఱూతలూఁగ
నొక్కొక్క పరి వేగ నొడలుఝాడించు
ఉరుదంష్ట్రికల చేత నొక్కొక్క మాటు
శరధిలో కుధరముల్[118] జరపు నిట్టట్టు
తక్కక[119] పోత్రి విదారణక్రీడ[120]
యొక్కొక్క పరి రవంబొదవఁ గావించు
బహువిధంబుల నిట్లు బలిమి దీపింప
విహరించి విహరించి విష్ణుండు వేడ్క
కలధౌతగిరికూట[121] కమనీయదంష్ట్ర
నిలయెత్తె మీఁద వేవెల్లియై[122] తోఁప
బహురంధ్ర గళిత శంబరధార[123] లందు
రహినిల్పె ముక్తాసరంబుల[124] భాతి
[116] ఉక్తి- పలుకులు
[117] మఖపోత్రి- యజ్ఠవరాహము
[118] కుధరము- పర్వతములు
[119] తక్కక- విడువక,
[120] విదారణక్రీడ- రణము, యుద్దము
[121] కలధౌతగిరికూట- వెండికొండశిఖరము
[122] వేవెల్లి- వేవెలుగు, సూర్యుడు
[123] గళిత- కారుతున్న, శంబరధారలు- జలధారలు
[124] ముక్తాసరములు- ముత్యాదండలు