బాల ద్విపద భాగవతం : భాగం 2
101
తనరారు నమ్మహత్తత్వ సర్గంబు,
జనను! తాహంకార సర్గంబు, భూత
సర్గంబు, నింద్రియ సర్గాధిదైవ
సర్గంబులునుఁ, దమస్సర్గంబు ననఁగ
నాకమలజుకంటె నటమున్నె యగుటఁ
బ్రాకృతంబు లనంగఁ బరగునో విదుర!
వృక్షాది సర్గంబు మృగముఖ్య సర్గ[31]
మక్షీణమగు మానుషాఖ్య సర్గంబు
నమర సర్గమునన నమరునీ నాల్గు
సమకూరె వైకృత సర్గంబు లనఁగ
పదిసర్గములు నిట్లు భాసురమార్గ
విదితముల్ గా నీకు -వివరింపబడియె
గురువులు[32] పది వల్కఁ గూడిన కాల
మరుదుగా నొక ‘ప్రాణ’[33] మనుపేరఁ బరఁగు
కొఱలు[34] ప్రాణము లారుఁ గూడ ‘వినాడి’[35]
యఱువది యది యైన నగు నొక్క ‘ఘడియ’
అఱువది ఘడియల ‘నహము’ను, ‘నిశ’యు
వరలఁ జొప్పడ నొక్క ‘వాసరం’[36] బెసఁగు
అవియు ముప్పది యైన నగు నొక్క ‘మాస’
మవిపదియును రెండు నైన యందొకటి
[31] సర్గము- సృష్టి; ఇది ప్రాకృతము, వైకృతము అని రెండు విభాగాలు, పది ఉపవిభాగాలు కలది, 1మహత్తు, 2అహంకారం, 3మహాభూతములు, 4ఇంద్రియములు, 5ఇంద్రియాధిదేవతలు, 6తమస్సు, ప్రాకృతములు; 7వృక్ష, 8మృగ, 9మానవ, 10దేవ యోనులు వైకృతములు అనబడును.
[32] గురువు- ఛందస్సులోని గురువు, రెండుమాత్రల కాలము పట్టు అక్షరము
[33] ప్రాణము- 20 మాత్రలకు (లఘువులకు) పట్టుకాలము
[34] కొఱలు- కలుగు
[35] వినాడి- విఘడియ, విఘటిక
[36] వాసరము- దినము
111
సంపరిధామ సంసర్గ స్వభావ
సంపదం దనరు వత్సర మైదుగతుల
మనుమాస మఖిల సమ్మతిఁ చైత్ర దినము
మనువత్సరంబె యమర్త్యవాసరము[37]
వినుము దివ్యాబ్జముల్ వేలు పండ్రెంటి
నొనరంగ నొక మహా యుగమనం బరగు
తెలివొందుఁ గృతమును త్రేత ద్వాపరము
కలియు నా నందు యుగములగు నాల్గు
ఉన్నతంబుగఁ గృత యుగము వర్షంబు
లెన్ననాలుగు వేలు నెనిమిది నూఱ్లు
త్రేతాయుగమున వర్తించు నబ్దములు
వీతకల్మష! మూడు వేలు నార్నూఱు
పలుకంగఁ జాలు ద్వాపర యుగంబునకు
వెలయ నేండ్లును రెండు వేలు నన్నూఱు,
వేయినన్నూరన వెరసున కెక్కు[38]
ధీయుత! కలియుగా దిన వర్షములును
వొనఁగూడి యిమ్మహా యుగములు వేయి
చనుఁడి దినంబగుఁ జతురాననునకు
సర్గ కాల కల్ప లక్షణము
దినమెంత విరివి యంతియ రాత్రి కొలది
దినవిరామమున నిద్రించు నా ధాత
[37] మను వత్సరమె- మానవుల సంవత్సరము అనగా, అమర్త్యవాసరము- దేవతలకు దినము
[38] వెరసునకెక్కు- వరుసగా లెక్కకు వచ్చు
121
సంకర్షణాగ్నిచే సమసె పెన్వెల్లిఁ
బొంకంబుసెడి లోకములు మూఁడు మునుఁగు
సరసిజాసను దివసంబు తోఁగూడఁ
బరిమితంబుగ నింద్రపట్టంబు[39] సెల్లు
నరనుతవ్రత! పదు నలుగురు మనువు
లరుగుదు రా యొక్క యహమున యందె
వొక్కొక్క మనువున కొనర డెబ్బదియు
నొక్కటి యగు మహాయుగములు సెల్లు
దివసంబు లెల్ల నీ తెఱఁగున నడచు
సవతు[40] చెప్పఁగలేక జలజాసననుకు
రాతిరి చన దినారంభంబు నందు
ధాతసృష్టికిఁ బ్రవర్తకుఁ డగుం దిరుగ
యీరీతి దినముల యేండ్లు నూరైన
ఆరయం బరమాయు వగుఁ బద్మజునకు
బ్రహ్మకు నిప్పు డేఁబది యేండ్లు చనియె
బ్రహ్మజ్ఞ! వానితోఁ బద్మ కల్పంబు
నరిగె నిప్పుడు ద్వితీయపరార్థమయ్యె
హరియాది నిందు కోలాకారుఁ[41] డగుచు
యీజగంబున నిప్పు డెన్నంగఁజాలె
రాజిల్లు శ్వేత వరాహకల్పంబు
[39] ఇంద్రపట్టణము- అమరావతి
[40] సవతు- సామ్యము, పోలిక
[41] కోలాకారుడు- వరాహ రూపంతో అవతరించినవాడు
131
యిదికల్పలక్షణం బిట మీఁద నింక
విదుర! యవ్విధి సృష్టి విధమెల్ల వినుము
విధి సృష్టి విధాన లక్షణము
నలువుర సనక సనందనాదులను
నలువఁ దాఁ దన నెమ్మనమునఁ బుట్టించి,
సృష్టినియోగంబు సేయుఁడు, వారు
రుష్టులై[42] నవ్వి పారుష్యంబు[43] మెఱయ
“సంసార భాగ ప్రసంగంబు లిట్లు
హంసవాహన! మాకు నానతీఁదగునె?”
అనిప్రతిభాషణం బాడిన మిగులఁ
గనలు[44] పూనిన పద్మగర్భుని నుదుట
ఇనదీప్తి[45] నీలలోహితుఁ డొక్కరుండు
జనియించి యగ్రదేశంబున[46] నిలిచి
“తాత! నా కొక పేరు తగఁ బెట్టు” మనిన
ధాతయా బాలు నా దరమునం జూచి
“వేదవిశ్రుత! సంభవించుచు నీవు
రోదించి తటుఁగాన, రుద్రుండ వగుము
చతురత్వమున సృష్టి సాగింపు” మనుఁడు
నతఁడు రుద్ర శతంబు నపుడ పుట్టించె
భువన సంహృతి[47] సేయఁబూను నా రుద్ర
నివహంబుఁ గాంచి “యో నియతాత్ములార!
మీసృష్టి చాలును మీరు తపంబు
చేసియచ్యుతు మెచ్చఁ జేయుఁ” డం చనిపి
[42] రుష్టులు- కోపించినవారు
[43] పారుష్యము- పౌరుషము
[44] కనలు- కోపంతోమండిపడు
[45] ఇనదీప్తి- సూర్యప్రకాశము
[46] అగ్రదేశమున- ఎదుట
[47] సంహృతి- సంహారము
141
తలవాంచి చింతించు ధాత కాత్మజులు
కలిగిరి పదుగురా కథ యెల్ల వినుము
నవబ్రహ్మల జననము
సన్నుతంబగు మానసమున మరీచిఁ,
గన్నుల నత్రి, మొగమున నంగిరసు,
నొనర వీనులఁ బులన్త్యుని, నాభిఁ బులహు,
ఘనుఁడగు క్రతువునుం గరపంకజమున
పెనుపొందు తోలున భృగువు, వసిష్ఠ
మునిఁబ్రాణమున, దక్షు మొగి నుంగరమున
నారదుం దొడ, సము న్నతి గాంచె నల్వ
యూరక దైవ నియోగంబు కతన
వారలం జూచి భావము పల్లవించు
సారసభవునకుఁ జయ్యన మఱియు
ధర్మాధర్మముల జననము
ధర్మంబు దక్షిణస్తనమున, నయ్య
ధర్మంబు, మృత్యువుఁ దగ వెన్ను వలన ,
అమరఁ గామము హృదయమునఁ, గ్రోధంబు
బొమల, లోభం బోష్ఠమున, వాక్కు నోర,
ఘనతరంబైన లింగమున సింధవులు,
జననుత! పాయు దేశమున నైఋతియుఁ
గలిగె దేహచ్ఛాయఁ గర్దమ మౌని
తెలివొంది దేవహూతికి భర్త యయ్యె
151
చతురాననుని మనస్తనువుల వలన
విదితమై యీ రీతి విశ్వంబు వొడమె
నిజపుత్రియైన వాణీదేవిఁ జూచి
ప్రజనిత కాముఁడై పరమేష్ఠి యపుడు
చేపట్టుటయు మరీచిమునీంద్రముఖ్యు
లాపుత్రు లందఱు నవ్విధం బరసి
దూఱిన లజ్జించి ద్రుహిణుఁ[48] డమ్మేను
భోరనఁ దొలగింప బొలుపుగా దిశలు
దానిఁగైకొనియె నో ధర్మాత్మ! యదియుఁ
బూనియిప్పుడు జగంబున సేమ మయ్యె
నత్తఱి మది యొక్క యంగంబు పూను
నత్తోయజాసను న్యాస పద్మముల
విలసిల్లు వేదోపవేద పురాణ
ములు, మఖక్రియలు నద్భుతముగాఁ బొడమె
స్వాయంభువ మనుసంభవము
సృష్టియీ గతిఁ గొంత సేసియు మిగులఁ
దుష్టుండుఁ[49] గాక చతుర్ముఖుఁ డాత్మ
నెక్కుఁడు చింత వహింపఁ దత్తనువు
గ్రక్కున రెండు భా గంబులై నిలిచె
అతులాత్మ! యవియ స్వాయంభువమనువు
శతరూప యనుపేరి సతియునై పొలిచె
[48] ద్రుహిణుడు- బ్రహ్మదేవుడు
[49] తుష్టుడు- తృప్తి చెందినవాడు
161
నలువయు విగ్రహాంతరము[50] ధరించి
తలకొల్పె[51] వారి చి త్తములు సృష్టికిని
స్వాయంభువుండు నా శతరూప[52] యందు
పాయక సృష్టి సంభ్రమశాలి యగుచు
ఆదృత యశులం బ్రియవ్రతోత్తాన
పాదులు నాఁ దనూభవుల నిద్దరను
తెలివి నాకూతియు దేవహూతియును
నలరు ప్రసూతియు నను పుత్రికలను
కనియె వారల ప్రజోత్కరముల[53] చేత
మునుకొని ముల్లోక ములు నిండె విదుర!”
విదురుఁడు మైత్రేయుని ప్రశ్నించుట
యనవిని “యో పుణ్య యాది నయ్యాది
మనువేమి యొనరించె మహినెట్లు నిలిచె?
తెలుపవే” యనిన మై త్రేయ మునీంద్రుఁ
డలవు చొప్పడఁగ ని ట్లని తెల్పఁ దొడఁగె
వరాహావతరణము వసుధోద్ధరణము
స్వాయంభువుండట్లు జనియించి మ్రొక్కి
తోయజసంభవు తోడ నిట్లనియె
“వననిధిలోన నివ్వసుధాతలంబు
మునిఁగి యున్నది చతుర్ముఖ యసాధ్యముగ
నాకును నాదు సంతతికి నుండంగ
జోకసేయుము[54] మంచి చోటుగా నెలవు[55]”
[48] ద్రుహిణుడు- బ్రహ్మదేవుడు
[49] తుష్టుడు- తృప్తి చెందినవాడు
[50] విగ్రహాంతరము- మరియెక దేహము
[51] తలకొల్పు- పురిగొల్పు, కలిగించు
[52] శతరూప- “సహస్ర పరమాదేవీ శతమూలా శతాంకురా” అని కీర్తించబడిన దేవి
[53] ప్రజోత్కరము- ప్రజలను పుట్టించుట
[54] జోకచేయు- అనుకూలపరచు, బాగుచేయు
[55] నెలవు- నివాసము
171
నావుండు “నివ్వసుంధర యింక నెత్తు
టేవిధమున నగు నివ్వేళ” ననుచు
పరివోక చింతించు పద్మసంభవుని
గురుతర నాసికా క్రోడంబు[56]వలన
అంగుష్ఠమాత్ర దేహతఁ బోత్రి[57] యొకటి
యంగీకృతోద్ధతి యైజనియించి
ధాతయు, మునులు “నితఁడె హరి” యనుచుఁ
జేతులెత్తి నుతింప శీఘ్రంబె పెరిగి
ఘనతర భంగ సంఘాత సంఘట్ట
కనదుగ్ర[58] ఘుమఘుమాకార వర్ణితము
భూర్భువస్వర్నామ[59] భువన విస్తార
గర్భీకృతప్రవేగప్రగల్భంబు
ఫణిగన ఫూత్కృతి ప్రహతి విభ్రాంత
గణనీయ బలమహాగ్రాహ సంకులము
పరివహ పవన ఝంపా[60]సముద్గమిత
గురుతర డిండీర[61]కూట భీషణము
రభస విద్రావిత ప్రకట తత్కాల
సభయ మహర్లోకజన సంకరంబు
నైయుండి నారాయణాశ్రయత్వమునఁ
బాయక సజ్జన భావంబు పోలె
[56] గురు-గురుతరము-గురుతమము, నాసికాక్రోఢము- నాసాదండము, (క్రోఢము- మధ్యభాగము)
[57] పోత్రి- వరాహము
[58] కనత్- ప్రకాశించుచున్న, ఉగ్ర- భీకరమైన
[59] భూర్భువస్వర్నామ భూః భువః సువః పేరులతో
[60] ఝంపా- దూకుడు
[61] డిండీర- నురుగు, ఫేనము
181
త్యక్త[62]గోత్రానుకూలాచార మహిమ
సక్తియై దుష్టప్రచారంబ పోలె
సరయాశుగాపాత[63] చలిత కీలాల
భరమయి కదన భూభాగంబ పోలె
లోకత్రయా కాంతి లోలుపం బగుచు
వైకుంఠు కుబ్జతావ్యవహృతి వోలె
పరిహితకర యానపాత్రోపయోగ
విరహితంబై లోభి విత్తంబ పోలె
భ్రమభంగకల్పిత ప్రాచుర్య భణన
సమయమై యద్వైత శాస్త్రంబ పోలె
రాజిల్లు కల్పాంబు రాశిపూరంబు[64]
తేజోవిశేషంబుఁ దిలికింప జొచ్చి
జగతీతలము కోరఁ జక్కఁగా నెత్తి
యగణిత శక్తి మహాయుక్తి నిలిపె”
విదురుఁడు మరల మైత్రేయునిఁ బ్రశ్నించుట
ననుటయు, “నో తాపసాగ్రణి! యెట్లు
వననిధిం బోత్రిభావంబుఁ గైకొన్న
హరిభూమి యెత్తుచు నచటికిం గ్రొవ్వి
యరుగుఁదెంచిన హిరణ్యాక్షునిం ద్రుంచె?
ననుకథ విందు; మీదవ్విధం బెల్ల
వినఁజేయవే” యని విదురుండు వేడ
[62] త్యక్త- విడిచిన
[63] సరయు- వీచెడి, ప్రవాహం, ఆశుగ- వాయువుల, బాణముల, ఆపాతము- ఆక్రమణము, పడుటలు
[64] కల్పాంబు రాశిపూరంబు- ప్రళయ జలాలు
191
మైత్రేయుఁ డధిక సమ్మదమున బద్మ
పత్రాక్షుఁ దలఁపునఁ బట్టి యిట్లనియె
దితి కశ్యప సల్లాపము
“ఆత్మభూసంభవుండైన మరీచి
కాత్మజుం డలరెఁ గశ్యపుఁ డను మౌని
అతనికిం బత్నియై యభివృద్ధి నొందె
దితియను దక్షపుత్రిక కోమలాంగి
అయ్యింతి యొక్కనా డర్కుండు గ్రుంకు
నయ్యెడ నొయ్యన ప్రాణేశుఁ జేరి
రతికేళిఁ గోరుండు ప్రౌఢి, నమ్మగువ
ధృతిగాంచి యమ్మౌని తెలివి నిట్లనియె
“కామిని! యిది సంజకడ యిట్టి వేళ
కాముక భావంబు గైకొనందగునె?
యీవేళ భూత సమేతుఁడై మింటఁ
బావనమతి శూలపాణి చరించు
అతఁడు నీ మఱఁది మహాత్ముండు దుష్ట
మతుల నెల్లెడఁ బలుమారును వెదకు
యించుక సేపు సయించు నీవింక
చంచలనేత్రి! నిశావేళ వచ్చు
ధరణిపైఁ దను నిందదాఁకక యుండఁ
దిరుగుట యది సుమ్ము తెలివి పద్మాక్షి!”